معماری رومانسک:سفری به گذشته

معماری رومانسک از قرن ۱۰ تا ۱۲ میلادی در اروپا رواج داشت و طاق رومی یا همان نیم دایره ای، بارزترین شاخصه آن به حساب می‌آید.

سبک رومانسک به معماری اروپایی اطلاق می‌شود که از قرن ۱۰ میلادی آغاز شد و تا قرن ۱۲، هم‌زمان با ظهور سبک گوتیک، ادامه یافت. همان‌طور که از نام آن برمی‌آید، این سبک بر اساس شیوه‌های معماری رومی شکل گرفته و با ویژگی‌هایی مانند دیوارهای ضخیم، طاق‌های گرد، و برج‌های بزرگ شناخته می‌شود. مناطقی که زمانی جزئی از امپراتوری روم بودند، همچنان ویرانه‌هایی از آن دوران را در خود دارند و طاق‌ها به عنوان یکی از ویژگی‌های مشترک در بیشتر این سازه‌ها دیده می‌شود. برخی ممکن است رومانسک را صرفاً به عنوان دوره‌ای گذرا به سوی گوتیک ببینند؛ اما نباید فراموش کرد که این سبک از دل عصر تاریکی پدید آمد و به اروپا روشنایی بخشید. بسیاری از کلیساهای آلمان، از جمله ۱۲ کلیسای رومانسک در کلن، به این دوره تعلق دارند. یکی از برجسته‌ترین ساختمان‌های رومانسک در آلمان، کلیسای جامع اشپیر (Speyer) است که در قرن ۱۱ میلادی به عنوان بزرگ‌ترین سازه در دنیای مسیحیت و نمادی از قدرت خاندان سالیان (Salian) شناخته می‌شد.

معماری رومانسک چیست؟

در اوایل قرن ۱۹ میلادی، یک باستان‌شناس برای نخستین بار از اصطلاح “رومانسک” برای توصیف معماری اروپای غربی بین قرون ۵ تا ۱۳ استفاده کرد؛ هرچند که در آن زمان قدمت دقیق بسیاری از بناها هنوز به‌طور کامل مشخص نشده بود. امروزه این واژه به بازه‌ای محدودتر از اواخر قرن ۱۰ تا ۱۲ میلادی اطلاق می‌شود و به سبکی اشاره دارد که برخی از ویژگی‌های سبک بعدی خود، یعنی گوتیک را داراست اما همچنان به طاق‌های گرد رومی پایبند مانده است.

در انگلستان، این سبک بیشتر با نام “معماری نورمان” شناخته می‌شود. این نام‌گذاری به دلیل حمله ویلیامِ فاتح (William the Conqueror) از نورماندی در شمال فرانسه به انگلستان در سال ۱۰۶۶ میلادی است که تأثیرات عمیقی بر طرح‌های معماری در قرون ۱۱ و ۱۲ میلادی گذاشت. کلیسای جامع دورام (Durham Cathedral)، بخش‌هایی از کلیسای گلاستر (Gloucester Cathedral) مانند سردابه و نیایشگاه‌ها، و همچنین بخش‌هایی از کلیسای ساوت‌ول (Southwell Minster) از جمله شبستان، برج مرکزی و دو برج غربی آن، نمونه‌های برجسته‌ای از معماری رومانسک در انگلستان یا همان سبک نورمان هستند.

دوره معماری رومانسک

معماری رومانسک را می‌توان به دو دوره اصلی تقسیم کرد: رومانسک اولیه و سبک رومانسک. رومانسک اولیه، که به آن “رومانسک آغازین” یا “رومانسک لمباردی” نیز گفته می‌شود، به ساختمان‌هایی در ایتالیا، اسپانیا و بخش‌هایی از فرانسه اطلاق می‌شود که ویژگی‌های اولیه سبک رومانسک را به نمایش می‌گذارند. این بناها در اواخر قرن ۱۰ میلادی و پیش از تأثیرات صومعه کلونی (Cluny Abbey) بر معماری ساخته شده‌اند و به همین دلیل، طراحی ساده‌تر و کم‌جزئیات‌تری دارند. دیوارهای ضخیم، عدم استفاده از مجسمه، و به کارگیری طاق‌های تزئینی با الگوهای ریتمیک، از جمله ویژگی‌های برجسته سبک رومانسک لمباردی به شمار می‌روند.

عبارت «هنر پیش‌رومانسک» (Pre-Romanesque art) معنای گسترده‌تری دارد و اغلب برای اشاره به هنر اوایل قرون وسطی و مسیحیت استفاده می‌شود. برای جلوگیری از اشتباه در تفسیر این مفهوم، معمار اسپانیایی ژوزپ پوچ ای کادافالچ (Josep Puig i Cadafalch) اصطلاح «رومانسک اولیه» را ابداع کرد. تفاوت اصلی بین رومانسک اولیه و سبک‌های رومانسک بعدی، در میزان مهارت به کار رفته در ساخت بناها است. در رومانسک اولیه، از پنجره‌های کوچک‌تر، دیوارهای آجری و طاق‌های ساده استفاده می‌شد، در حالی که در سبک رومانسک، طاق‌های ضربی و سنگ‌های صیقل داده‌شده رایج بودند. صومعه‌ی سانتا ماریا د ریپُی یا ریپول (Monastery of Santa Maria de Ripoll) در اسپانیا، با دو برج جلویی و تزئینات لمباردی خود، نمونه‌ای برجسته از ویژگی‌های رومانسک اولیه را به نمایش می‌گذارد.

چند قرن پس از سقوط امپراتوری روم، وقتی شارلمانی در سال ۸۰۰ میلادی به عنوان امپراتور مقدس روم تاج‌گذاری کرد، اروپا نخستین گام‌های خود را برای خروج از عصر تاریکی برداشت. بقایای تمدن روم در سراسر این قاره پراکنده بود و افسانه‌های عظمت آن امپراتوری از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شد. شارلمانی برای یکپارچه‌سازی امپراتوری و تقویت مشروعیت خود، تصمیم گرفت کلیساهایی به سبک رومی و به ویژه با الهام از کلیساهای مسیحی دوران کنستانتین، نخستین امپراتور مسیحی روم، بسازد. در این دوره، حدود ۲۰۰ سال بود که هیچ پروژه‌ی بزرگی طراحی نشده بود و معماران شارلمانی با استفاده از سیستم طاق‌ها و ستون‌های ساختمان‌های مسیحی رومی، کلیساها و عبادتگاه‌هایی در سراسر اروپا احداث کردند.

کلیساهای رومانسکی که از دوران آغازین قرون وسطی (حدود سال‌های ۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰ میلادی) به‌جا مانده‌اند، سازه‌هایی عظیم، محکم و استوار هستند که برخی از آن‌ها هنوز هم به‌عنوان بزرگ‌ترین ساختمان‌های شهرها شناخته می‌شوند. در این دوره، سقف این کلیساها اغلب از چوب ساخته می‌شد و به دلیل روش‌های معماری آن زمان، فشار زیادی به دیوارهای کناری و بیرونی وارد می‌آمد. به مرور زمان، طاق‌های آهنگ (یا طاق‌های گهواره‌ای) که ساده و نیم‌دایره‌ای بودند، به تدریج جای خود را به طاق‌های متقاطع و تاژ دادند که بعدها در سبک گوتیک به اوج خود رسیدند.

ویژگی‌های معماری رومانسک

ساختمان‌های رومانسک دارای ویژگی‌های مشترک فراوانی هستند و از طرحی منظم و متقارن پیروی می‌کنند، اما هر بنا به‌طور خاص دارای فرم و مصالح متفاوتی است که بسته به ناحیه جغرافیایی متفاوت است. در مقایسه با معماری گوتیک، نمای کلی سبک رومانسک ساده‌تر است و دیوارها بار وزن سنگین ساختمان را به عهده دارند، به همین دلیل دیوارهای سبک رومانسک به‌طور معمول بسیار ضخیم ساخته می‌شوند. اگرچه در این دوره قلعه‌های زیادی نیز ساخته شده‌اند، اما تعداد کلیساهای سبک رومانسک به مراتب بیشتر بود و بسیاری از آن‌ها تا امروز پابرجا مانده و گه‌گاه مورد استفاده قرار می‌گیرند.

در کلیساها و قلعه‌های رومانسک، استفاده گسترده‌ای از ستون‌ها با تنوع زیاد در جنس و سبک دکوری مشاهده می‌شود. یکی از ویژگی‌های معمول معماری رومانسک، ترکیب دو پنجره یا گذرگاه طاق‌دار است که توسط یک ستون بزرگ یا باریک از یکدیگر جدا شده و در یک طاق بزرگ‌تر قرار می‌گیرند. در طبقه همکف کلیسا، گذرگاه طاق‌دار بزرگی با ستون‌های ضخیم متعدد وجود دارد. بالای این بخش، ردیف دیگری از طاق‌های کوچک‌تر طراحی شده که معمولاً بین آن‌ها یک ستون قرار دارد. در ردیف‌های بالاتر، طاق‌های کوچکتر دیگری به تدریج به این مجموعه اضافه می‌شود، که به صورت منطقی کوچک شدن تدریجی ابعاد ساختمان را نمایش می‌دهد.