کوه تفتان، تنها آتشفشان فعال ایران در جنوبشرقی کشور، بار دیگر در کانون توجه زمینشناسان و نهادهای علمی قرار گرفته است. این کوه که در استان سیستان و بلوچستان و در نزدیکی شهرستان خاش واقع شده، بهمدت حدود ۷۱۰ هزار سال خاموش و بهعنوان یک آتشفشان «منقرضشده» طبقهبندی شده بود. اما اکنون نشانههایی از فعالیت درونی و تغییرات زمینساختی در آن مشاهده شده که احتمال بیدار شدن دوبارهاش را تقویت میکند.
پژوهشهای اخیر نشان میدهد ارتفاع کوه تفتان بین ژوئیه ۲۰۲۳ تا مه ۲۰۲۴ حدود ۹ سانتیمتر افزایش یافته و هنوز به حالت طبیعی پیشین خود بازنگشته است. این افزایش ارتفاع بهطور مستقیم ناشی از تجمع فشار گازها و مواد مذاب در اعماق زمین زیر آتشفشان تفتان است. چنین پدیدهای معمولاً زمانی رخ میدهد که سامانه ماگمایی زیر سطح زمین در حال فعالیت مجدد باشد و مواد مذاب یا گازها در حال صعود به لایههای بالاتر پوسته زمین باشند.
پابلو گونزالس، زمینشناس و آتشفشانشناس برجسته و سرپرست تیم پژوهشی، در گفتوگویی اعلام کرده است که باید طبقهبندی علمی تفتان از «منقرض» به «خفته» تغییر یابد. او میگوید: «دادههای ماهوارهای و اندازهگیریهای ژئودتیکی نشان میدهد که تغییر شکل سطح زمین در منطقه تفتان ناشی از افزایش فشار داخلی است. این فشار در نهایت باید آزاد شود؛ یا از طریق فورانی قابل توجه، یا با نشت تدریجی گازها و مواد مذاب طی زمان طولانی.»
کوهی با سابقهای اسطورهای و علمی
تفتان نه تنها از نظر علمی، بلکه از منظر فرهنگی و تاریخی نیز اهمیت فراوانی دارد. این کوه در بسیاری از منابع کهن ایرانی بهعنوان «کوه آتشافروز» یا «جایگاه آتش جاودان» یاد شده و در باورهای محلی، کوهی مقدس و باشکوه به شمار میرود. ارتفاع این کوه بیش از ۳۹۴۱ متر از سطح دریا است و در روزهای سرد سال، قلل آن اغلب پوشیده از برف میماند. وجود چشمههای آب گرم، دود گوگرد و بخارهایی که از دهانههای کوچک خارج میشوند، از نشانههای فعالیت درونی این آتشفشان است؛ نشانههایی که حالا، با دادههای جدید علمی، بیش از پیش مورد توجه قرار گرفتهاند.
فناوریهای نوین پایش آتشفشانها
در پژوهش اخیر، از تصاویر ماهوارهای راداری با دقت بالا استفاده شده است تا حتی تغییرات میلیمتری در شکل سطح زمین شناسایی شود. چنین فناوریهایی در سالهای اخیر به دانشمندان اجازه داده تا بدون حضور فیزیکی در محل، فعالیتهای زیرزمینی را ردیابی کنند. گونزالس تأکید کرده است که افزایش ارتفاع ۹ سانتیمتری در بازهای کمتر از یک سال، «رقمی غیرمعمول و معنادار» است و نمیتواند تنها نتیجه تغییرات آبوهوایی یا فرسایش طبیعی باشد.
ضرورت پایش دائمی و همکاری علمی
با وجود این یافتهها، متخصصان تأکید میکنند که هیچ نشانهای از فوران قریبالوقوع وجود ندارد. با این حال، تغییرات مشاهدهشده زنگ خطری است که نیاز به پایش مستمر، مطالعات ژئوفیزیکی و لرزهنگاری دقیق را برجسته میسازد. انجمن ژئوفیزیک ایران در حال حاضر در حال بررسی صحت دادههای ارائهشده و برنامهریزی برای نصب تجهیزات لرزهسنج و حسگرهای حرارتی جدید در منطقه تفتان است.
نمایندگان این انجمن اعلام کردهاند که مدلسازی علمی فعالیتهای درونی آتشفشان و پایش دقیق امواج لرزهای میتواند به پیشبینی بهتر خطرات احتمالی کمک کند. به گفته یکی از کارشناسان این نهاد، «درک صحیح از چرخههای فعالیت تفتان نه تنها برای ایمنی ساکنان منطقه خاش و نواحی اطراف ضروری است، بلکه به ما کمک میکند تا درک بهتری از رفتار آتشفشانهای خفته در منطقه خاورمیانه پیدا کنیم.»
پیامدهای احتمالی برای منطقه
در صورت افزایش بیشتر فعالیتهای زیرزمینی، احتمال وقوع زلزلههای خفیف، افزایش انتشار گازهای گوگردی، یا گرمتر شدن چشمههای آب گرم منطقه وجود دارد. با این حال، کارشناسان اطمینان میدهند که هیچ تهدید فوری متوجه مردم نیست. ساکنان بومی نیز در گفتوگو با رسانههای محلی گفتهاند که طی ماههای اخیر تغییر محسوسی در وضعیت چشمههای گوگردی یا دود حاصل از دهانهها مشاهده نکردهاند.
اما در صورت بروز تغییرات قابل توجه، نهادهای محلی باید طرحهای اضطراری برای تخلیه احتمالی و حفاظت از زیرساختها را آماده کنند. تجربه آتشفشانهای فعال در کشورهای دیگر نشان میدهد که حتی آتشفشانهای «خفته» نیز میتوانند پس از قرنها آرامش، ناگهان فعال شوند.
نگاهی علمی و آیندهنگر
کارشناسان بینالمللی بر این باورند که تفتان میتواند به آزمایشگاهی طبیعی برای مطالعه تعاملات پوسته و گوشته زمین در منطقه فلات ایران تبدیل شود. این کوه در محل برخورد صفحات زمینساختی عربی و اوراسیایی قرار دارد و مطالعه آن میتواند درک بهتری از پویایی زمینساختی ایران فراهم کند.
در نهایت، هرچند احتمال فوران تفتان در آینده نزدیک پایین ارزیابی میشود، اما دادههای جدید نشان میدهد که این آتشفشان هنوز کاملاً خاموش نیست و در اعماق خود فعالیتهایی دارد که نیازمند بررسی علمی مداوم است. پژوهشگران امیدوارند که با گسترش همکاریهای علمی میان ایران و نهادهای بینالمللی، بتوانند مدل دقیقی از رفتار این آتشفشان خفته ارائه دهند و از بروز هرگونه خطر احتمالی برای مردم منطقه جلوگیری کنند.
کوه تفتان، این غول خاموش جنوبشرق ایران، شاید هنوز بهطور کامل بیدار نشده باشد، اما بیتردید نفسهای گرمش بار دیگر در دل زمین جریان یافته است.
منبع خبر : tvbrics.com
نظرات کاربران