آذربایجان شرقی به دلیل دارا بودن مناطق گردشگری زیبا و مردمی بسیار هنرمند، مشهور است. افراد ماهر این منطقه با دستان خود تعداد زیادی از صنایع دستی را ایجاد می‌کنند.
به دلیل آب و هوای خاص و جاذبه‌های گردشگری زیبا، استان آذربایجان شرقی همواره میزبان تعداد زیادی از مهمانان از سراسر کشور در فصول مختلف سال است. این استان از جمله مراکز مهم تولید صنایع دستی است که بیش از ۸۰ نوع محصول مختلف تولید و عرضه می‌شود.
مانند شال، جاجیم، قالیچه، خورجین، گلیمچه و پارچه‌های پشمی و ابریشمی، هنرهایی همچون سوزن دوزی، قلاب‌بافی، نقره‌دوزی، حوله‌و‌پتو‌بافی، مفرش‌بافی، کفاشی، کفش‌دوزی و ساخت اشیای سفالی و سرامیک، همچون انواع سبد، که به زیبایی و بی‌نظیری خاص خودشان شناخته می‌شوند. اکنون در این بخش از فرهنگ و هنر دقیق‌تر به معرفی چندین هنر دست از آذربایجان شرقی می‌پردازیم.
1. قالی بافی
قالی‌بافی، یکی از صنایع بسیار باستانی و ارزشمند است که تاریخچه‌اش به دوران باستان بازمی‌گردد، و از هنرمندان تیموریان و صفویان به اوج کامل خود رسید. استان آذربایجان شرقی از مهم‌ترین مراکز تولید این محصول نفیس است که بسیاری از آثار آن به بازارهای جهانی صادر می‌شود.
در هنر قالی‌بافی، هنرمندان با ایجاد الگوها و نقش‌هایی از گل‌های شاه‌عباسی، گل و بوته‌های ترنج، سجاده‌ای، حیوانات، و استفاده از ابریشم‌های رنگارنگ، به خلق آثاری از زیبایی بی‌نظیر می‌پردازند که بسیاری از آنها را می‌توان در بزرگترین موزه‌های جهان مشاهده کرد.
اکنون در این استان، بیشتر قالی‌ها با طرح‌های هراتی، گل‌فرنگ، قاب قرآنی، منظره‌بافی، خشتی یا قابقایی، شکارگاه، و تک‌بافته تولید می‌شوند و به بازار عرضه می‌گردند.
2. رودوزی
در این هنر، بافنده با استفاده از ذهن خود و بدون استفاده از الگو، طرح‌های روی پارچه را می‌بافد. بنابراین، هر کار روبافی به نوعی نمایانگر خلاقیت و ذوق هنری بافنده است. شهر تبریز و مناطق اطراف آن، به عنوان مرکزی معروف برای این هنر شناخته می‌شوند، و محصولاتی همچون کلاه، زیر لیوانی، کمربند، کفش و رومیزی با استفاده از این فن‌آوری تولید می‌شوند.
این هنر از زمان‌های قدیم در این منطقه رشد کرده و تا به امروز نیز با حفظ اصالت و تکنیک‌های سنتی خود، ادامه دارد.
3. نگارگری
نگارگری و نقاشی سنتی ایران، که به عنوان هنر اسلامی نیز شناخته می‌شود، یکی از غنی‌ترین و متنوع‌ترین اشکال هنری در جهان است. این هنر از قدیمی‌ترین دوران تاریخ ایران با ریشه‌هایی در فرهنگ و اعتقادات عرفانی، فلسفی و تاریخی این سرزمین پیش‌می‌آید.
یکی از ویژگی‌های برجسته نقاشی سنتی ایران، دقت و تفکر زیادی است که در ترسیم جزئیات و واقعیت‌های نهایی آن مشهود است. نگارگران و نقاشان سنتی ایران به دقت بسیار زیادی در انتخاب رنگ، نقشه‌های زمینه، و توصیف جزئیات پرداخته‌اند تا آثاری با عمق فراوان ایجاد کنند که هم زیبایی ظاهری داشته باشند و هم از لحاظ معنوی و فرهنگی غنی باشند.
در طول تاریخ، هنر تراش سنگهای با ارزش نیز در ایران به یکی از مهم‌ترین اصول معماری و تزیینات مذهبی تبدیل شده است. اولین نمونه‌های این هنر در ایران بوده و سپس به سایر نقاط جهان منتقل شده است. هنرمندان ایرانی با استفاده از تکنیک‌ها و مواد مختلف، این هنر را به یک سطح بسیار بالا ارتقا داده‌اند و امروزه هنرمندان برجسته‌ای در این زمینه وجود دارند که تلاش‌های آنها ارزشمند است.
بنابراین، نقاشی سنتی و هنر تراش سنگهای ایران نه تنها یک تجلی از زیبایی بصری است، بلکه از تلاش‌های فرهنگی و هنری برای حفظ و ارائه تاریخ و ارزش‌های فرهنگی ایران نیز خبر می‌دهد.
4. موسیقی
موسیقی در آذربایجان به تاریخ بسیار قدیمی باز می‌گردد و این منطقه تاریخچه‌ای بسیار غنی در زمینه‌ی ساخت و نوازندگی سازهای سنتی دارد. هنرمندان برجسته‌ای مانند عاشیق لر یا چگور یا قوپوز، کمانچه، بالابان، تار، قره نی یا کلارینت، گارمون یا آکارئون، ناقاره یا نقاره، قاوال یا گاوال یا دایره، دهل و سورنا و قارمان، با مهارت فراوان و تجربه زیاد، این سازهای سنتی را ساخته و نواخته‌اند.
این سازها اغلب از چوب درختان مانند توت و گردو ساخته می‌شوند که این مواد از جنس‌هایی هستند که برای ساخت سازهای موسیقی بسیار مناسب هستند. هر ساز دارای خصوصیات و صدایی منحصر به فرد است که توسط استادان زبردست و ماهر آذربایجانی ساخته می‌شود.
این تنوع در سازهای سنتی نشان از غنای فرهنگی و هنری این منطقه است که تا به امروز نیز ادامه دارد و نقش بسیار مهمی در حفظ و ترویج هنر و موسیقی سنتی آذربایجان دارد.
5. صنعت چرم تبریز
از گذشته تاکنون، استفاده از چرم در تولید لباس، نرم‌افزار و مشک، کفش، بسیار متداول بوده است. برای تهیه چرم، از ترکیب پوست‌های حیواناتی نظیر گاو، گوسفند، بز، و استفاده از مواد شیمیایی استفاده می‌شود.
چرم مختلفی از جمله ورنی، سبک، نیمه‌سنگین، سنگین، کرومی و گیاهی وجود دارد. اولین کارخانه چرم‌سازی در سال ۱۳۱۰ در تبریز احداث شد.
6. حجاری
حجاری یا سنگ‌تراشی به عنوان یک هنر و صنایع دستی با تاریخچه‌ای بسیار قدیمی شناخته می‌شود. این هنر از دوران باستان به وجود آمده است و تکنیک‌های مختلفی برای ایجاد نقش و طرح‌های زیبا بر روی سنگ‌ها به کار گرفته می‌شود.
اولین گام در حجاری، برش دادن سنگهای انتخابی است. سپس با استفاده از ابزارهای مخصوص، نقش‌ها و طرح‌های مورد نظر روی سطح سنگ ایجاد می‌شود. این نقش‌ها می‌توانند شامل تصاویر هنری، الگوها، حروف یا حتی تصاویر نمادین باشند. پس از ایجاد نقش، سنگ با تکنیک‌های مختلفی مانند تراش، حکاکی، و پرداخت (polishing)، آماده مرحله بعدی می‌شود.
این هنر به ویژه در ابنیه‌ها و معابد باستانی معروف شده است. مثال‌هایی همچون تخت جمشید در ایران و اهرامهای مصر، نمونه‌های برجسته‌ای از این هنر محسوب می‌شوند که نشان‌دهنده استفاده گسترده از حجاری و سنگ‌تراشی در ساخت و ساز آثار بزرگ تاریخی و فرهنگی هستند.
7. سوزن دوزی
در زمینه‌ی دوخت، یکی از هنرهای نفیس سوزن‌دوزی است که به آن اشاره کرد. این هنر از طرف بانوان هنرمندی به خوبی پرداخته می‌شود؛ آنها با استفاده از سوزن پنج سانتیمتری و نخ‌های ابریشم، انواع محصولاتی همچون رومیزی، کمربند، کفش، زیرلیوانی و کوسن را خلق می‌نمایند. نقوش سوزن‌دوزی از طبیعت الهام می‌گیرند و بر روی پارچه‌های متناسب با متقال و دبیت، با دقت و زیبایی به کار می‌رود.
8. نقره سازی
از دیرباز، شهر تبریز به عنوان مرکزی برای صنعت نقره شناخته می‌شد. در ۲۰ سال گذشته، بیش از ۲۵ کارگاه نقره‌سازی با بیش از ۱۰۰ هنرمند در این حرفه فعالیت داشتند. اما امروزه، این هنر زیبا و دلپذیر در ورطه فراموشی قرار گرفته است.
9. سبدبافی
سبد به کاربرد گسترده‌تری برای حمل میوه، نان، و دیگر موارد مانند آنها می‌آید. این ابزار از موادی نظیر ترکه و چوب درختان انعطاف‌پذیر مثل درختان سنجد، قره آغاج، آلبالو ساخته می‌شود، که در مناطق مراغه و روستاهای آن، سبدهای زیبا و شکیل از چوب موسون بافته می‌شود. همچنین در مناطقی مانند مرند، بناب، بهرام، و کشکسرای، از ساقه‌های گندم برای بافت سبدها استفاده می‌شود.
10. سفالگری و سرامیک سازی
هنر سفالگری و سرامیک‌سازی به دلیل وجود خاک کائولن یا خاک چینی و حضور استادان ماهر، به طور گسترده‌ای در تبریز و زنوز توسعه یافته است. از خاک کائولن برای ساخت اشیاء سرامیکی مانند ظروف چای استفاده می‌شود.
صنایع دستی منطقه شامل تراش سنگ نیز از جذابیت‌های خود برخوردار است. در این فرآیند، ابتدا مواد خام یا همان راف انتخاب می‌شود. سپس با همکاری استاد کار، طرح مورد نظر روی راف ایجاد می‌گردد. پس از عکسبرداری از راف، با استفاده از پردازشگر سه بعدی، مدلی که دارای کمترین ریزش و دارای طرح تراش مناسب است، انتخاب می‌شود.
سپس، راف با استفاده از مومی ویژه که بیشتر از ۹۰ درصد آن گیاهی است، به میله‌ای از چوب، پلاستیک یا فلزی با قطرها و اندازه‌های گوناگون چسبانده می‌شود. در نهایت، نقش و طرح مورد نظر بر روی راف اعمال می‌شود، تا به واقعیت بپیوندد.
11. پاپیه ماشه
پاپیه کاری یا لاک کاری یکی از هنرهای قدیمی است که در حال حاضر به آرامی رونق گرفته است. در گذشته، این هنر بیشتر بر روی قلمدان‌ها و جعبه‌های کوچک انجام می‌شد، اما امروزه برای زینت دادن و تزیین شانه، آینه، قاب عکس و جلد کتاب نیز استفاده می‌شود.
12. چاپ‌های سنتی
چاپ کلاقه‌ای یا باتیک، یک هنر دستی است که در کشورهای هند، سریلانکا، اندونزی و تایلند از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این هنر معمولاً به عنوان کلاقه شناخته می‌شود و در شهرهای اسکو و تبریز نیز شایع است. در این فرآیند، طرح‌ها و رنگ‌ها ابتدا با استفاده از واکس بر روی پارچه اعمال می‌شوند و سپس عملیات رنگرزی انجام می‌گیرد.
ویژگی ممتاز چاپ کلاقه‌ای، ایجاد رگه‌های رنگی است که ناشی از شکستن واکس و نفوذ رنگ به پارچه در هنگام عملیات رنگرزی می‌شود.
13. طراحی سنتی و نگارگری
تبریز در گذشته‌های خود به عنوان مرکزی برای هنرمندان و نگارگران معروف بوده است. یکی از مشهورترین استادان این شهر، استاد بهزاد بود که تأثیر قابل توجهی در رشد و پیشرفت هنر نگارگری در این منطقه داشته است. در سال 928 هجری قمری، شاه طهماسب به همراه گروهی از هنرمندان جوان از هرات به تبریز آمدند و این وقایع باعث شد که حرکتی مهم و تحولی بزرگ در هنر نگارگری ایرانی رقم بخورد.
این مکتب نگارگری در تبریز، به ویژگی‌های خاصی شناخته می‌شود؛ به‌طور مثال، اندام‌ها در نگاره‌ها حالت درونگرا و عمیقی به خود گرفتند و حجم آنها افزایش یافت. فضا و شکل‌های مانند صخره‌ها، آسمان و درختان به شدت به عنوان موضوعاتی مورد توجه قرار گرفتند و به عنوان عناصر مهم در ترکیبات نگارگری برجسته شدند. این نوع نگارگری نشان از گسترش دیدگاه‌های هنری و استفاده از عناصر طبیعی و محیطی برای ایجاد اثرات زیبایی دارد که از آن به عنوان یک نقطه عطف در تاریخ هنر ایران می‌نامند.
صنایع دستی جزو هنرهای دیرینه مردم هر منطقه لست. اگر شما هم به این موضوع علاقمند هستید، 7 گنجینه ایرانی: سفری به دنیای بی‌نظیر صنایع دستی برتر ایران نظر شما را جلب خواهد کرد.
نظرات کاربران