دانشگاه باستانی گندی شاپور (یا جندی شاپور) به عنوان قدیمی‌ترین دانشگاه ایران شناخته می‌شود و در استان خوزستان و در یکی از شهرستان‌های دزفول، شوشتر یا شوش واقع شده است. نام اصلی این دانشگاه گندی شاپور بوده و امروزه با نام جندی شاپور شناخته می‌شود. تاریخ تأسیس این دانشگاه به دوره ساسانیان برمی‌گردد و بنیان‌گذار آن خسرو انوشیروان بوده است.
دانشگاه گندی شاپور، یکی از مراکز علمی مهم در دوران ساسانیان به شمار می‌رفت و با بیش از ۱۷ سده قدمت، از باستانی‌ترین مراکز آموزشی خاورمیانه است. این دانشگاه به ارائه آموزش در زمینه‌های پزشکی، فلسفه، الهیات و علوم دیگر پرداخته و آموزش‌ها بر اساس سنت‌های زرتشتی و ایرانی و همچنین با بهره‌گیری از سنت‌های یونانی و هندی صورت می‌گرفت. بیمارستانی که به عنوان مرکز درمان و آموزش پزشکی در این دانشگاه تأسیس شد، نقش مهمی در تاریخ علم پزشکی ایفا کرد و به عنوان بزرگ‌ترین مرکز پزشکی جهان در قرن‌های ۶ و ۷ میلادی شناخته می‌شد.
گندی شاپور، شهری باستانی در استان خوزستان بود که به‌احتمال زیاد در محدوده میان شهرهای شوشتر، شوش و دزفول قرار داشت. این شهر به خاطر بیمارستان و دانشگاهش شهرت زیادی داشت. در دانشگاه جندی شاپور، تعدادی از آثار از زبان‌های هندی، سریانی و یونانی به پهلوی ترجمه شد که از جمله آن‌ها می‌توان به خدای‌نامه، کلیله و دمنه، هزار افسانه، سندبادنامه، ویس و رامین، آیین‌نامه و تاج‌نامه اشاره کرد. همچنین، برخی آثار فیلسوفان یونانی نیز در این دانشگاه ترجمه شده‌اند.
زمینه‌های پیدایش و شکوفایی دانشگاه جندی‌شاپور
در نتیجه جنگ‌های شاپور یکم با روم، پادشاه ساسانی، او اسیران رومی را در فارس و خوزستان اسکان می‌داد و با بهره‌گیری از مهارت‌های آن‌ها، بند قیصر را بر روی رود کارون ساخت و کاخ بیشاپور را با موزائیک تزئین کرد. این اقدامات موجب ریشه‌دار شدن مسیحیت در جنوب ایران شد.
گندی شاپور در زمان خسرو انوشیروان به اوج شکوفایی خود رسید.
بنا بر گفته بسیاری از مورخان، شهر جندی‌شاپور در زمان شاپور یکم (۲۴۲-۲۷۲ میلادی) تأسیس شده است. این شهر از زمان شاپور اول اهمیت ویژه‌ای پیدا کرد، به‌طوری‌که برخی مورخان آن را دومین شهر شاهنشاهی ساسانی می‌دانند. گفته می‌شود که شاپور دوم مقر حکومتی‌اش را از آغاز سلطنت تا سال سی‌ام خود در این شهر قرار داد و پیش از آن، به دستور شاپور اول، تعدادی از کتاب‌های پزشکی یونانی را در آنجا به پهلوی ترجمه و نگهداری می‌کردند.
اوج پیشرفت و توسعه شهر و دانشگاه گندی شاپور در زمان خسرو انوشیروان بود که او نسطوریان (که بعدها به فعالیت‌های اقتصادی نیز روی آوردند) و دانشمندان یونانی را (که به دلیل اختلافات مذهبی از سرزمین خود طرد شده بودند) در گندی شاپور اسکان داد و با برگزاری مناظرات و جلسات علمی، رونق بیشتری به این دانشگاه بخشید.
دیدگاه ها پیرامون تاریخ تاسیس جندی شاپور:
دیدگاه‌های متفاوتی درباره تاریخ تأسیس مدرسه وجود دارد. در حالی که برخی محققان معتقدند که این مدرسه هم‌زمان با ساخت شهر تأسیس شده، عده‌ای دیگر می‌گویند که تأسیس آن به زمان شاپور دوم مربوط می‌شود. با اینکه شواهد موجود اجازه نمی‌دهد تاریخ تأسیس دانشگاه را مستقیماً با زمان تأسیس شهر مرتبط سازیم، اما به راحتی می‌توان گفت که فعالیت‌های علمی که منجر به شهرت گندی شاپور شد، در همان دوران اولیه آغاز گردید.
طبق گفتهٔ منفرد اولمن، جمعیت گندی شاپور شامل تعدادی دانشمند و صنعتگر از انطاکیه، از جمله پزشکان و فیلسوفانی بود که به اسارت درآمده بودند، از جمله والریانوس، امپراتور روم. بنابراین می‌توان فرض کرد که در آن زمان، گندی شاپور وارد دوران شکوفایی فرهنگی و فکری، به ویژه در علوم تجربی مانند فیزیک، شیمی، زیست‌شناسی و ریاضیات، شده است.
به گزارش قفطی، شاپور اول، هم‌زمان با تأسیس شهر، گروهی از متخصصان مختلف، به ویژه پزشکان ماهر را از قسطنطنیه به گندی شاپور آورد. این افراد نوجوانان را آموزش داده و باعث شهرت شهر به عنوان مرکزی پزشکی شدند. ابن عبری نیز اشاره کرده است که گروهی از پزشکان یونانی به ترویج طب بقراطی در گندی شاپور پرداخته‌اند. این گزارش‌ها، پیشینه آموزش پزشکی در گندی شاپور را به حکومت شاپور اول نسبت می‌دهد.
ابن ندیم نیز بیان کرده که این شهر تنها پس از مهاجرت تئودوروس، فیلسوف و پزشک مشهور یونانی، به دلیل علوم پزشکی و فلسفه شناخته شد. پیگیری‌های علمی تئودوروس این ادعا را تقویت می‌کند که مدرسهٔ گندی شاپور در زمان شاپور دوم تأسیس شده است.
زمان ساخت دانشگاه جندی شاپور چه قدر طول کشیده است و دلیل احتمالی اثبات وجود آن:
نخعی همچنین بیان می‌کند که ساخت مدرسه هفت سال به طول انجامید و توسط شاپور دوم افتتاح شد. به‌محض افتتاح این مدرسه، حدود ۵۰۰۰ دانشجو از کشورهایی مانند ایران، روم، یونان، سوریه، عربستان و هند به آنجا وارد شدند، که این امر گندی شاپور را به یک مرکز مهم علمی در زمینه پزشکی تبدیل کرد.
هرچند شواهد کافی برای تأیید این ادعاها وجود ندارد، اما واقعیت این است که دانشمندانی از سرزمین‌های مختلف در زمان سلطنت خسرو اول به غرب قلمرو ساسانی آمدند و در گندی شاپور ساکن شدند. این نشان می‌دهد که مدرسه‌ای در آن شهر وجود داشته و در غیر این صورت، دلیلی برای اسکان آنان توسط خسرو اول در این شهر وجود نمی‌داشت. حضور این محققان در گندی شاپور و دانشگاه آن، ادعای خسرو اول به عنوان نخستین سازنده دانشگاه را تقویت می‌کند.
در دوران ساسانیان، در مدرسه و بیمارستان newly بنیاد جندی شاپور در خوزستان، دانش‌های پزشکی و شیوه‌های درمانی یونانی، هندی، سریانی و ایرانی با یکدیگر ترکیب شدند. سنت پزشکی جندی شاپور تحت حمایت‌های سیاسی و اقتصادی ساسانیان به‌قدری رونق یافت که گاهی اوقات این شهر به نام شهر بقراط نیز شناخته می‌شد.
وضعیت دانشگاه جندی‌شاپور بعد از سقوط ساسانیان
در دوران خلفای راشدین و امویان، اگرچه فعالیت‌های علمی گندی شاپور به درخشش دوران ساسانی نزدیک نبود، اما همچنان ادامه داشت. با بررسی فعالیت‌های علمی در زبان عرب، به‌جز دانش پزشکی، می‌توان تا حدی به نقش تعامل بین عناصر ایرانی و یونانی در رشته‌های مختلفی مانند فلسفه و نجوم پی برد. در تاریخ توسعه نجوم در زبان عرب، مشخص می‌شود که از نظر زمانی، عناصر ایرانی و هندی مقدم بر عناصر یونانی بوده‌اند.
با اینکه امویان، که پایتختشان دمشق بود، جغرافیایی نزدیک‌تر به تمدن یونانی انطاکیه و اسکندریه داشتند و سریانی‌ها در آنجا نقش واسطه‌ای ایفا می‌کردند، اما در آغاز کار، بیشتر مترجمان علوم مانند نجوم و جغرافیا ایرانی بودند، زیرا منجمان در دربار ساسانی گروهی متمایز و برجسته به شمار می‌آمدند. با این حال، در عصر خلافت اموی و تا سال ۱۳۲ هجری/۷۵۰ میلادی، در نوشته‌ها و شعرهای عربی هیچ نشانی از عنوان اخترشناس یا منجم مشاهده نمی‌شود. به‌گفتهٔ عبدالرزاق زقزوق، خلفای اموی به‌طور معمول از پزشکان گندی شاپور کمک می‌گرفتند.
حمله اعراب و جندی شاپور
در تحقیقی که سیلمز در سال ۲۰۰۵ در مجله آمریکایی علوم اجتماعی اسلامی منتشر کرد، به حفظ دانشگاه گندی شاپور در پی حمله اعراب به ایران اشاره کرده و می‌نویسد:
پس از تسخیر ایران توسط اعراب مسلمان، آن‌ها به سرعت به اهمیت این مؤسسه آموزشی پی بردند و تصمیم گرفتند که شکوه سابق آن را حفظ کنند. آن‌ها تمام سازمان‌های شهری را حفظ کردند، از جمله بیمارستان، کتابخانه، مدرسه پزشکی و معابد، و همچنین برای پزشکانی که در گندی شاپور تحصیل کرده بودند، فرصت‌های شغلی ایجاد کردند.
با وجود اینکه مرکز آموزشی گندی شاپور دوران شکوفایی خود را در زمان اسلام پشت سر گذاشته بود، اما همچنان باعث شگفتی اعراب شد. در این مکان، کتاب‌های یونانی، سنسکریت و سریانی که در دوران ساسانیان به زبان پهلوی ترجمه شده بودند، به عربی نیز ترجمه شدند. فرای نیز اشاره می‌کند که این فرایند ترجمه گواهی بر نقش ایرانیان در انتقال دانش کهن به دنیای اسلامی بوده است.
بیمارستان جندی‌شاپور
شهرت واقعی گندی شاپور در تاریخ ایران اسلامی به خاطر نقش برجسته‌اش در انتقال دانش هلنیستی، به‌ویژه پزشکی جالینوسی، و تأسیس نهاد بیمارستان آموزشی در جامعه عباسی و فراتر از آن به تمدن بزرگ اسلامی است. محققان در مورد اهمیت مدرسه گندی شاپور در انتقال دانش‌های دوره باستان، به‌ویژه در زمینه پزشکی به عالم اسلام، دیدگاه‌های متفاوتی دارند. در حالی که اکثر آن‌ها این مدرسه را به عنوان اصلی‌ترین واسطه انتقال دانش پزشکی هند به دنیای عربی می‌شمارند و معتقدند که بدون این مرکز، آگاهی مسلمانان از آموزه‌های پزشکی هند در چنین مدت کوتاهی امکان‌پذیر نبوده است، اما در مورد پزشکی یونانی و به‌ویژه جنبه‌های نظری آن، اختلاف نظر وجود دارد.
بیمارستان جندی‌شاپور به‌طور رسمی دارای یک مدرسه پزشکی و نخستین بیمارستان با داروخانه و بخش داروسازی در جهان اسلام بوده است.
نخستین مرکز بیماری‌های دریایی جهان
در دانشگاه گندی شاپور در دوران ساسانیان، بخشی به گردآوری اطلاعات درباره بیماری‌های دریانوردان و روش‌های درمان آن‌ها اختصاص داشت. در سفرهای دریایی اکتشافی که در زمان هخامنشیان انجام می‌شد، پزشکان همواره با کاروان‌های دریایی همراه بودند و وظیفه مراقبت‌های بهداشتی دریانوردان را به عهده داشتند. در کتاب دینکرد آمده است که در دوران ساسانی، در بندر سیراف و بندر هرمز، نوعی دانشکده افسری به نام ناوارتشتارستان به آموزش افسران نیروی دریایی ایران می‌پرداخت.
کاوشگری و باستان‌شناسی
بسیاری از منابع تاریخ پزشکی دوره اسلامی بر این نکته تأکید دارند که این مرکز علمی نقش بسزایی در انتقال دانش پزشکی یونانی، ایرانی و هندی به دنیای اسلام داشته است. نخستین بیمارستان‌های اسلامی بر اساس الگوی بیمارستان گندی شاپور تأسیس شدند. با این حال، اطلاعات تاریخی به اندازه کافی نیست که تصویر دقیقی از اوضاع علمی و فرهنگی این شهر ارائه دهد. مطالب موجود در منابع دوره اسلامی درباره تاریخچه علمی این شهر، گاه شبیه افسانه به نظر می‌رسند. پژوهش‌های جدید نیز برخی اوقات حاوی ادعاهای غیرمستند و نادرست هستند که تشخیص صحت آن‌ها را دشوار می‌سازد.
ابن ندیم نوشته است که اردشیر بابکان، بقایای کتاب‌های پراکنده باستانی فارسی‌زبان را از هند و چین جمع‌آوری و به خزانه افزود. پسر او، شاپور اول، این مسیر را ادامه داد و تمامی کتاب‌هایی را که به زبان‌های دیگر به فارسی ترجمه شده بود، گردآوری کرد. او همچنین اوستا را به‌صورت یک کتاب منسجم جمع‌آوری نمود و بدین ترتیب پس از سوزاندن اوستا توسط اسکندر، آن را احیا کرد. کتابخانه دیگری که در این زمان تأسیس شد، کتابخانه خسرو اول در گندی شاپور برای دانشگاه آن بود و او به جمع‌آوری کتاب‌ها از نقاط دوردست شهرت داشت.
گندی شاپور در دوران ساسانی به عنوان بهترین مرکز تحقیقاتی شناخته می‌شد. بسیاری از دانشمندان از ملیت‌های مختلف، به‌ویژه نسطوری‌ها، در آنجا گرد هم آمدند و بسیاری از کتاب‌ها به دستور خسرو اول به فارسی ترجمه شدند. علاوه بر این دو کتابخانه، کتابخانه‌های بزرگ و معتبری نیز وجود داشت. همه آتشکده‌ها و معابد، مانند بیمارستان‌ها و مراکز تحقیقاتی و آموزشی، دارای گنجینه‌های کتاب‌های خود بودند.
مکان دانشگاه گندی شاپور
در مورد مکان دقیق گندی شاپور نظرات متفاوتی وجود دارد و مکان قطعی آن مشخص نشده است. برخی منابع قدیمی‌تر، محل جندی‌شاپور را در اهواز معرفی کرده‌اند. احمد اقتداری بر این باور است که منظور از اهواز، ولایت اهواز (خوزستان) بوده و نه شهر اهواز کنونی. او در دهه ۵۰ خورشیدی در کتاب خود با عنوان *آثار و بناهای تاریخی خوزستان (دیار شهریاران)* به مرور منابع پرداخته و نتیجه‌گیری کرده که این شهر باید در ناحیه‌ای بین شهرهای شوشتر، شوش و دزفول قرار داشته باشد.
محمدعلی امام شوشتری، شاه‌آباد دزفول را به‌عنوان محل احتمالی جندی‌شاپور معرفی کرده و محمد زمان خدایی، شهر شوشتر را همان شهر معروف گندی‌شاپور می‌داند. ابن حوقل، جغرافیدان قرن چهارم هجری، اشاره کرده است که جندی‌شاپور یک منزلگاه تا شوش و یک منزلگاه تا شوشتر فاصله داشته است.
محمدعلی امام شوشتری در سال ۱۳۱۶ احتمال داد که جندی‌شاپور در حوالی روستای شاه‌آباد (شاه ابوالقاسم یا اسلام‌آباد) دزفول قرار داشته باشد. او در اواخر زندگی‌اش در سال ۱۳۵۰ اظهار داشت که نام شهری که به آن اعتقاد داشت «شاپور گَرد» (شهر شاپور) و نام منطقه وسیع‌تر اطراف آن «ویه‌اندیوشاپور» است. همچنین، او جندی‌شاپور یا گندی شاپور را نامی تحریف‌شده دانسته و بیان کرده که شاپورگرد همان نیلاد و نیلاط اشکانی و نیلاب ساسانی است.
محمد زمان خدایی، پژوهشگر باستان‌شناسی، شوشتر را همان شهر معروف جندی‌شاپور می‌داند. او با استناد به دلایل تاریخی و زبان‌شناسی به این نتیجه رسیده که در نام‌گذاری شهرها و مناطق مشکلاتی وجود داشته و دو جندی‌شاپور (شهر شاپور) وجود داشته است که مورخان گاهی یکی را به جای دیگری در نظر گرفته‌اند. اما او شوشتر را به عنوان همان شهر دانشگاهی جندی‌شاپور معرفی می‌کند.
دوره معاصر
دانشگاه خوارزمی
زمانی که از اولین دانشگاه‌ها صحبت می‌شود، معمولاً نام دانشگاه تهران که در سال ۱۳۱۳ در خیابان انقلاب تأسیس شده، به ذهن می‌آید.
دانشگاه خوارزمی، احتمالاً به دلیل تغییر نامش در یک دهه اخیر یا نوع عملکردش در نظام آموزش عالی، چندان شناخته‌شده نیست. این دانشگاه ۱۵ سال پیش از دانشگاه تهران، یعنی در سال ۱۲۹۸، فعالیت خود را آغاز کرد.
اولین دانشگاه جامع ایران
ایده تأسیس دانشگاه تهران در سال ۱۳۰۵ خورشیدی توسط دکتر سنک، نماینده مجلس، در مذاکراتی با سید محمد تدین مطرح شد.
در سال ۱۳۱۰ خورشیدی، وزیر دربار وقت، عبدالحسین تیمورتاش، به نمایندگی از رضاشاه، دکتر عیسی صدیق (صدیق اعلم) را مأمور کرد تا به ایالات متحده سفر کند و پس از بررسی «تأسیسات علمی دنیای جدید»، طرحی برای تأسیس دانشگاه در ایران ارائه دهد. این طرح مورد تأیید علی‌اصغر حکمت، کفیل وزارت معارف وقت، قرار گرفت و با پیگیری‌های دکتر علی‌اصغر حکمت، دکتر محمود حسابی و دیگران، دانشگاه تهران در هشتم خردادماه ۱۳۱۳ به تصویب مجلس شورای ملی رسید.
این مؤسسه با ادغام دارالفنون، مدرسه علوم سیاسی، مدرسه پزشکی، مدرسه عالی فلاحت و صنایع روستایی، مدرسه فلاحت مظفری (اولین مدرسه کشاورزی در ایران)، مدرسه صنایع و هنر (تأسیس شده توسط کمال‌الملک)، مدرسه عالی معماری، مدرسه عالی حقوق و چند مرکز آموزش عالی دیگر در تهران، در محلی در جنوب پارک لاله فعلی تهران تأسیس شد. دانشگاه تهران با الگوبرداری از مؤسسات آموزش عالی فرانسه طراحی شد و حتی مهندسان فرانسوی به عنوان طراحان ساختمان‌های آن فعالیت کردند.
از آغاز قرن چهارم و در طول قرن پنجم، تغییرات قابل توجهی در ساختار آموزش و پرورش ایران رخ داد. مساجد به تدریج از شکل ابتدایی خود خارج شدند و حوزه‌های علمیه و اتاق‌های سکونت برای طلبه‌ها در آن‌ها ایجاد گردید. در این دوران، مدارس نظامیه، که به شکلی منظم و تحت سرپرستی خواجه نظام الملک توسی در سراسر ایران اداره می‌شدند، به عنوان مهم‌ترین مراکز آموزشی شناخته شدند.
در عصر قاجاریه، نظام آموزش و پرورش ایران تغییرات اساسی را تجربه کرد. به دلیل تبادلات سیاسی با کشورهای اروپایی، مکتب‌خانه‌ها و مدارس سنتی به تدریج جای خود را به مدارس نوین دادند که بیشتر آن‌ها وارداتی و اروپایی بودند. یکی از این مدارس، دارالفنون بود که در سال ۱۲۲۸ هجری شمسی به همت امیر کبیر و با رشته‌های مهندسی، داروسازی، پزشکی و جراحی، توپخانه، پیاده‌نظام، سواره‌نظام و معدن‌شناسی تأسیس شد.
بر اساس دستور ناصرالدین شاه، معلمان دارالفنون موظف بودند کتابی در رشته تخصصی خود تألیف کرده یا کتابی خارجی را به فارسی ترجمه کنند. هرچند دارالفنون توسعه نیافت، اما تجربه‌ای ارزشمند برای کسانی که در پی آشنایی ایرانیان با علوم جدید و پیشرفت‌های اروپایی در حوزه‌های صنعت، اقتصاد و سیاست بودند، فراهم کرد.
دانشگاه جندی‌شاپور نیز با سابقه ۱۷۵۰ ساله خود در سال ۲۰۱۷ در یونسکو ثبت شد و در سوم نوامبر همان سال به عنوان قدیمی‌ترین دانشگاه جهان معرفی گردید. اکنون تنها بقایایی از این دانشگاه در اطراف شهر دزفول باقی مانده است.
منبع : sid
نظرات کاربران