سوسیالیسم و زندگی روزمره؛ چه تأثیری بر ما دارد؟

وقتی به واژه «سوسیالیسم» برخورد می‌کنید، معمولاً کلماتی نظیر «کمونیسم»، «عدالت اجتماعی» و «برابری اجتماعی» به ذهنتان می‌آید. اگر مطالعات بیشتری داشته باشید، ممکن است به یاد کارل مارکس، نبود طبقات اجتماعی و اهمیت طبقه کارگر نیز بیفتید. اما این اصطلاحات به یک معنا نیستند و برای درک بهتر سوسیالیسم، باید تفاوت‌های آن را با کمونیسم مشخص کنیم. سوسیالیسم، به همراه سرمایه‌داری، کمونیسم و دموکراسی، یکی از انقلابی‌ترین نظریه‌های سیاسی است که تأثیر زیادی بر دنیای اطراف ما گذاشته است. از آنجایی که ما بخشی از جامعه، چه در سطح کوچک و چه در مقیاس جهانی، هستیم، آشنایی با سوسیالیسم ضروری است.

اگرچه برای درک کامل تفاوت‌های اگزیستانسیالیسم، نیهیلیسم و ابزوردیسم نیاز به مطالعه چندین کتاب دارید، اما می‌توان سوسیالیسم را به‌طور مختصر به این شکل تعریف کرد: سوسیالیسم نوعی حکومت است که در آن مالکیت اکثر اشکال دارایی، از جمله منابع طبیعی و ابزار تولید، تحت کنترل یا مالکیت دولت قرار دارد.

هدف از این نوع مالکیت، تأمین تولیدات به‌گونه‌ای است که نیازها و خواسته‌های عمومی را برآورده کند و توزیع عادلانه و برابر کالاها و خدمات را تضمین نماید. سوسیالیسم جامعه را به‌عنوان یک واحد یکدست و یکپارچه می‌بیند که اجزای آن به‌طور هماهنگ عمل می‌کنند. در این نظام، شهروندان در انزوا زندگی نمی‌کنند، بلکه با هم تعامل دارند و در تولیدات خود سهیم می‌شوند و هر عضو حق دارد در نتیجه نهایی، یعنی محصول، سهمی داشته باشد. دولت نیز مالکیت را به نفع اعضای جامعه مدیریت می‌کند.

تقابل سوسیالیسم و کاپیتالیسم

از ریشه‌های فلسفه غرب، تفکرات متعددی شکل گرفته و به الگوهای زندگی و نگرش‌هایی برای مواجهه با واقعیت‌ها تبدیل شده‌اند. یکی از شاخه‌هایی که از فلسفه غرب ظهور کرد، نظام سرمایه‌داری یا کاپیتالیسم است. برای درک بهتر سوسیالیسم و مفهوم آن، ضروری است که با سرمایه‌داری نیز آشنا شویم، زیرا سوسیالیسم به‌عنوان یک پاسخ به چالش‌های این نظام شکل گرفته است. علاوه بر این، فیلم‌های زیادی در نقد سرمایه‌داری وجود دارد که می‌توانید به آن‌ها نگاهی بیندازید. سوسیالیسم به عنوان یک دیدگاه، پایه‌های سرمایه‌داری را ویرانه‌ای غیرقابل استفاده می‌داند و جایگزینی برای آن پیشنهاد می‌کند.

از ریشه‌های فلسفه غرب، تفکرات متعددی شکل گرفته و به الگوهای زندگی و نگرش‌هایی برای مواجهه با واقعیت‌ها تبدیل شده‌اند. یکی از شاخه‌هایی که از فلسفه غرب ظهور کرد، نظام سرمایه‌داری یا کاپیتالیسم است. برای درک بهتر سوسیالیسم و مفهوم آن، ضروری است که با سرمایه‌داری نیز آشنا شویم، زیرا سوسیالیسم به‌عنوان یک پاسخ به چالش‌های این نظام شکل گرفته است. علاوه بر این، فیلم‌های زیادی در نقد سرمایه‌داری وجود دارد که می‌توانید به آن‌ها نگاهی بیندازید. سوسیالیسم به عنوان یک دیدگاه، پایه‌های سرمایه‌داری را ویرانه‌ای غیرقابل استفاده می‌داند و جایگزینی برای آن پیشنهاد می‌کند.

تفاوت سوسیالیسم و مارکسیسم

کارل مارکس و فریدریش آنگلس برای اولین بار نظریه مارکسیسم را مطرح کردند؛ مکتبی سیاسی و فلسفی که تحت تأثیر انقلاب صنعتی در انگلستان و سوسیالیسم فرانسوی پس از انقلاب کبیر فرانسه و همچنین آرای فلسفی هگل شکل گرفت.

کمونیسم به‌عنوان یک مدل از سوسیالیسم شناخته نمی‌شود، اما می‌توان آن را یکی از نتایج و محصولات سوسیالیسم دانست. با وجود تفاوت‌های موجود بین سوسیالیسم و کمونیسم، شباهت‌های بیشتری بین آن‌ها وجود دارد. این تفاوت‌ها به‌ویژه در هنگام اجرای عملی این دو نظریه نمایان‌تر می‌شوند. هر دو نظریه بر پایه علوم اجتماعی و اقتصادی بنا شده‌اند؛ سوسیالیسم تلاشی برای ایجاد سیستم‌های توزیع عادلانه منابع انسانی و طبیعی است، در حالی که کمونیسم به دنبال تحقق این برابری از طریق حذف مالکیت خصوصی است.

کارل مارکس سوسیالیسم را مرحله‌ای ضروری برای پیشرفت بشر می‌دانست. او بر این باور بود که برای گذر از سرمایه‌داری به سوسیالیسم، باید یک مرحله انتقالی وجود داشته باشد که در آن طبقات اجتماعی دیگر حذف شوند و تنها طبقه کارگر باقی بماند.

خاستگاه سوسیالیسم

برای یافتن جرقه‌های اولیه سوسیالیسم، می‌توان به انقلاب صنعتی اشاره کرد، هرچند ریشه‌های سوسیالیسم به دوران باستان و به قدیمی‌ترین تفکرات تاریخ برمی‌گردد، از جمله ایده‌های افلاطون در یونان. او طبقه‌ای به نام پاسداران را معرفی کرد که نقش نگهبانان و محافظان جامعه را داشتند. این افراد، چه زن و چه مرد، به طور برابر در کنار هم زندگی می‌کردند و دارایی مالی اندکی داشتند. در طول تاریخ، ایده‌های مختلفی برای ایجاد برابری و رسیدن به جامعه‌ای عادلانه مطرح شده، اما سوسیالیسم به شکل امروزی‌اش از انقلاب صنعتی آغاز شد و شکل گرفت.

توماس مور در کتاب «آرمان‌شهر»، این اثر مهم در فلسفه سیاسی، مدینه‌ای را به تصویر کشید که بر پایه مالکیت عمومی بنا شده است. بسیاری معتقدند که این اثر تأثیر زیادی بر شکل‌گیری نظریه کمونیسم داشته، هرچند که برخلاف کمونیسم به مسائل دینی پرداخته و ایجاد اجتماع را به‌کلی نادیده نگرفته است. مور با ترکیب عقاید مسیحی و ایده‌های افلاطون در آرمان‌شهر، مالکیت عمومی را به عنوان وسیله‌ای برای کاهش نادرستی‌های انسانی به کار گرفت. گناهانی چون حسادت، ظلم، ستم، فقر، تن‌آسایی، طمع و غرور در این اثر بهانه‌ای شدند برای اجرای سوسیالیسم و ریشه‌کنی این گناهان.

در «آرمان‌شهر» توصیف می‌شود جزیره‌ای دورافتاده و جدا از دنیای بیرون، شهری به نام «هیچ‌جا» که در آن هر شهروند به مدت معینی در مزارع مشترک کار می‌کند و هر ده سال خانه‌های خود را عوض می‌کند. در این جامعه، هیچ‌کس مالک زمین نیست و مردم نمی‌توانند دارایی‌های مادی کسب کنند. این جامعه به اشراف و ثروتمندان اجازه نمی‌دهد که دارایی‌های خود را گسترش دهند. کتاب مور به دو بخش تقسیم شده است؛ بخش اول به نقد جامعه زمانه‌اش می‌پردازد و ایرادات آن را مطرح می‌کند و نارضایتی خود را از ناعدالتی بیان می‌کند، و سپس در بخش دوم به توصیف جامعه‌ای آرمانی می‌پردازد که جغرافیا و نحوه تقسیم‌بندی و فواصل شهر را نشان می‌دهد.

مور، که اثرش از جمهورِ افلاطون الهام گرفته، در مقدمه‌ی این کتاب گفته:

بیشتر با افلاطون هم‌عقیده هستم و تعجبی ندارم که او از قانون‌گذاری برای مردمی که حاضر نیستند دارایی‌های خود را به طور مساوی تقسیم کنند، اجتناب کرده است. افلاطون، که حکیم‌ترین انسان بود، به سادگی متوجه شد که تنها راه رسیدن به سعادت مردم، ایجاد برابری در دارایی‌ها است. من در این باره تردید دارم که چنین برابری‌ای در شرایطی که مالکیت خصوصی وجود دارد، امکان‌پذیر باشد. زیرا اگر هر فرد بتواند از راهی بیش از دیگران ثروت جمع‌آوری کند، در نهایت گروهی معدود همه‌ی ثروت‌ها را در اختیار خواهند گرفت و آنچه برای دیگران باقی می‌ماند، فقط فقر خواهد بود. بدین ترتیب، به طور کلی دو نوع انسان به وجود می‌آید که سرنوشت‌شان باید تغییر کند: گروهی بیکاره و طمعکار، و گروهی دیگر که افتاده و فروتن هستند و بیشتر به دیگران خدمت می‌کنند تا به خودشان.

اختلاف نظر در نظریه‌ی سوسیالیسم

طرفداران سوسیالیسم هنگام اجرای عملی این نظریه در دو زمینه دچار اختلاف نظر هستند. اولین اختلاف به میزان دارایی‌هایی مربوط می‌شود که باید به مالکیت عمومی درآید. برخی بر این عقیده‌اند که تمامی دارایی‌ها به جز وسایل شخصی افراد، مانند لباس و لوازم خانگی، باید به دارایی عمومی تعلق داشته باشند. اما گروه دیگری از سوسیالیست‌ها بر این باورند که برخی زمین‌ها، مزارع، فروشگاه‌ها و حتی مشاغل کوچک می‌توانند تحت مالکیت خصوصی باقی بمانند.

اختلاف نظر دوم بین سوسیالیست‌ها به تقسیم آن‌ها به دو گروه مرکزگرا و غیرمرکزگرا مربوط می‌شود. این دو گروه دیدگاه‌های متفاوتی در مورد کنترل و نظارت جامعه بر دارایی‌ها و منابع دیگر دارند. سوسیالیست‌های مرکزگرا معتقدند که باید یک قدرت متمرکز، مانند یک حزب واحد، مسئولیت کنترل و مدیریت دارایی‌های جامعه را بر عهده گیرد. نمونه بارز این نوع سوسیالیسم، اتحاد جماهیر شوروی است. در مقابل، طرفداران غیرمرکزگرایی بر این عقیده‌اند که تصمیم‌گیری باید به عهده شهروندانی باشد که تحت تأثیر این تصمیمات زندگی می‌کنند. این دوگانگی و تضاد در میان سوسیالیست‌ها همیشه وجود داشته و به احتمال زیاد ادامه خواهد یافت.

مدل‌های مختلف سوسیالیسم

در طول زمان، سوسیالیسم به شاخه‌های مختلفی تقسیم شد که برخی از آن‌ها به مرحله‌ی اجرا رسیدند و برخی دیگر تنها در حد نظریه باقی ماندند. سوسیالیسم دموکراتیک ترکیبی از مردم‌سالاری و سوسیالیسم است که امروزه در سیاست برخی از کشورهای اروپایی به صورت حزب‌های سیاسی فعال است.

طرفداران این مکتب بر این باورند که سوسیالیسم باید با دموکراسی همراه باشد و حتی عدم وجود دموکراسی را نادرست می‌دانند. در این نوع سوسیالیسم، طرح‌هایی برای نظارت عمومی بر قدرت اقتصادی در نظر گرفته می‌شود تا اطمینان حاصل شود که قدرت در دستان گروه‌ها یا افراد محدود نمی‌ماند. اگرچه این شاخه با سرمایه‌داری مخالف است، اما هر گونه نظارت بیش از حدی که آزادی‌های عمومی را محدود کند را به عنوان راه‌حل مناسبی برای مقابله با سرمایه‌داری نمی‌بیند.

سوسیالیسم آرمان‌شهری یا اتوپیایی به جریانی فکری اشاره دارد که به صورت ایده‌آل‌گرا به این نظریه پرداخته است. این نام نشان‌دهنده‌ی این است که طرفداران این جریان تصویری را ترسیم می‌کنند که اجرای آن بسیار دور از واقعیت به نظر می‌رسد. البته باید ذکر کرد که نظریه‌ها تحت تأثیر نسخه‌های ایده‌آل خود تغییر و تحولاتی داشته‌اند. این جریان فکری بعدها الهام‌بخش کارل مارکس در طراحی نظریه‌ی عملی‌اش شد.

سوسیالیسم علمی اصطلاحی است که فردریش انگلس برای توصیف تفکرات کارل مارکس به کار برد. سوسیالیسم علمی روشی برای درک پدیده‌های اقتصادی و اجتماعی است و هدف آن پیش‌بینی تحولات به منظور دستیابی به نتایج مطلوب می‌باشد. این رویکرد از این تصور فاصله می‌گیرد که تحولات اقتصادی و اجتماعی صرفاً بر اساس قوانین طبیعی رخ می‌دهند و سعی دارد اثبات کند که انسان می‌تواند نقش مستقیمی در این تحولات ایفا کند.

۱ـ «دانشنامه‌ی سیاسی» اثر «داریوش آشوری»

• سال چاپ: ۱۳۷۳
• امتیاز گودریدز: ۴ از ۵

برای درک سوسیالیسم، باید توجه داشته باشیم که این نظریه سیاسی تنها بخشی از یک پازل بزرگ و پیچیده در عرصه اندیشه‌های سیاسی است. ما به تصویری روشن از کل پازل و اجزای آن نیاز داریم. هر اندیشه نوظهور به نوعی پاسخ به افکار گذشته است؛ برخی نظریه‌ها به عنوان اصلاح‌کننده نظریه‌های قبلی و برخی دیگر به عنوان نابودکننده آن‌ها ظهور کرده‌اند. بهترین روش برای درک نظریه‌ها، فرایندها، قوانین و اصطلاحات سیاسی، استفاده از دانشنامه سیاسی است. این اثر ارزشمند به عنوان یک فرهنگ لغت جامع، منبعی مناسب برای مخاطب ایرانی است تا در مواجهه با علوم سیاسی با آمادگی کامل عمل کند. این دانشنامه تصویر مختصر و مفیدی از اجزای سیاست ارائه می‌دهد.

بخش ابتدایی تعریف سوسیالیسم در دانشنامه سیاسی به این صورت است:

سوسیالیسم یا جامعه‌باوری، که از واژه «سوسیال» به معنای اجتماعی در زبان فرانسوی گرفته شده، معانی متعددی دارد. تعریف رایج این اصطلاح در واژه‌نامه انگلیسی آکسفورد به‌صورت زیر است: «سوسیالیسم تئوری یا سیاستی است که هدف آن مالکیت یا نظارت جامعه بر وسایل تولید، زمین، اموال و موارد مشابه و اداره‌ی آن‌ها به نفع عموم است.» با این حال، چنین تعریفی به اختلاف نظرها و رویکردهای متنوع سوسیالیست‌ها و هواداران مختلف سوسیالیسم در مورد مفاهیم این تعریف اشاره نمی‌کند. به‌طور کلی، نمی‌توان یک تعریف قطعی از سوسیالیسم ارائه داد، زیرا مفهوم «مالکیت و نظارت عمومی» بسیار گسترده است و توافق نهایی در این زمینه وجود ندارد.

مهم‌ترین عنصر مشترک در نظریه‌های سوسیالیستی تأکید بر برتری جامعه و منافع عمومی بر فرد و سود فردی است. از دیدگاه تاریخی، سوسیالیسم نوعی واکنش علیه فردباوری (اندیویدوالیسم) و لیبرالیسم اقتصادی عصر جدید به شمار می‌رود. این مکتب، نظریه‌ای را که می‌گوید پیگیری نفع فردی، همان‌طور که هواداران سرمایه‌داری ادعا می‌کنند، به طور طبیعی به نفع جامعه می‌انجامد، نفی می‌کند. به باور سوسیالیست‌ها، دخالت اکثریت و دولت، به عنوان نماینده‌ی اکثریت، می‌تواند منافع عمومی را از تهدیدهای ناشی از اقدامات فردی محافظت کند.

۲ـ «الفبای سوسیالیسم» اثر «باسکار سونکار» (The ABCs of Socialism)

• سال چاپ: ۲۰۱۶
• امتیاز گودریدز: ۴ از ۵

با اینکه مخاطب اصلی کتاب «الفبای سوسیالیسم» شهروندان آمریکایی هستند، اما این اثر به عنوان یکی از بهترین منابع سیاسی برای خوانندگان تازه‌وارد در این حوزه نیز شناخته می‌شود. هدف این کتاب، روشن کردن کج‌فهمی‌هایی است که در مورد سوسیالیسم وجود دارد. این راهنما مقدمه‌ای جامع و کامل را با زبانی ساده و روان ارائه می‌دهد. برای درک سوسیالیسم و هر اندیشه سیاسی دیگر، باید هم تاریخ و روند پیشرفت آن را توضیح داد و هم نظریه اصلی را مطرح کرد، سپس تغییرات و تحولات تاریخی آن را نشان داد تا به یک راهنمای جامع برسیم؛ در این زمینه، «الفبای سوسیالیسم» موفق عمل کرده است.

علاوه بر این، بخش قابل توجهی از کتاب به تصورات غلط پیرامون سوسیالیسم اختصاص دارد. این کتاب به موفقیت‌های سوسیالیسم می‌پردازد و چالش‌هایی که مجریان این نظریه با آن‌ها مواجه خواهند شد را بررسی می‌کند. کتاب‌های جدیدتر در زمینه سوسیالیسم، علاوه بر پرداختن به وجهه تاریخی آن، به مسائل معاصر نیز توجه دارند که درک نظریه را برای خوانندگان تسهیل می‌کند.

ارزش‌های دموکراتیک تا زمانی که طبقه‌ای از شهروندان بر تمامی دیگران ارجحیت داشته باشد، توخالی است.

بنیانگذاران ما بر این باور بودند که «دولتی مطلوب است که عده‌ی محدودی به آن حکومت کنند» چراکه هر قدر که دولت بزرگتر شود، برای اعمال فرامین دولت کنترل بیشتر و به صورت بالقوه خشونت بیشتر ضرورت خواهد یافت.