صابون سابقه‌ای طولانی در تاریخ بشر دارد، اما هنوز هیچ‌کس به‌طور دقیق نمی‌داند که از چه زمانی استفاده از آن در میان مردم رایج شده است.
صابون فرمولی بسیار ساده دارد و تاریخچه‌ای طولانی را به خود اختصاص داده است، اما هنوز نمی‌توان به‌طور دقیق تخمین زد که مردم از چه زمانی استفاده از آن را در فرآیند استحمام آغاز کردند. احتمالاً صابون به‌طور تصادفی و از طریق جوشاندن چربی‌ها اختراع شده است. محققان بر این باورند که انسان‌ها در ابتدا از ترکیب‌های صابونی برای شست‌وشوی پارچه‌ها استفاده می‌کردند و به‌تدریج، به‌ویژه پس از جنگ‌های جهانی، به اهمیت ضدعفونی و نظافت با صابون پی بردند.
تولید صابون‌های اولیه ابتدا در خانه‌ها و بعدها در کارخانه‌ها انجام می‌شد و در نهایت، امروزه این محصول توسط شرکت‌های بزرگ بهداشتی تولید و عرضه می‌شود. در این نوشتار، با گمانه‌زنی‌های موجود درباره تاریخچه و روند اختراع صابون بیشتر آشنا خواهید شد.
پیش از اختراع صابون
هیچ چیز به اندازه احساس تمیزی پس از یک روز طولانی و شستن گرد و غبار و حس ناخوشایند ناشی از تعریق، رضایت‌بخش نیست. امروزه، علاوه بر صابون، محصولات بهداشتی دیگری نیز برای این منظور در دسترس هستند؛ اما سوالی که مطرح می‌شود این است که انسان‌ها قبل از اختراع صابون چگونه خود را تمیز می‌کردند.
حمام عمومی رومی در شهر باث (Bath) انگلستان
برای قرن‌ها، آب نقش اصلی در استحمام ایفا می‌کرد. به‌عنوان مثال، در «تمدن دره سند» (Indus Valley Civilization)، که یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌های تاریخ بشر به شمار می‌آید و از ۲,۶۰۰ تا ۱,۹۰۰ سال پیش از میلاد در مناطق کنونی پاکستان، هند و افغانستان رونق داشت، حمام بزرگی به نام «موهنجو دارو» (Mohenjo-daro) وجود داشت که یکی از نخستین حمام‌های عمومی محسوب می‌شد و به‌عنوان حمام بخار مورد استفاده قرار می‌گرفت.
- جودیث ریدنر، مورخ دانشگاه ایالتی می‌‌سی‌‌سی‌پی، در گفت‌وگو با «لایو ساینس» (Live Science) گفته است:
قبل از اینکه صابون به‌عنوان ماده‌ای مهم، در بهداشت شخصی رواج پیدا کند، مردم زیادی وجود داشتند که بوی بدی می‌دادند.
تاریخچه صابون در تمدن‌های مصر و بین‌النهرین
فرمولاسیون مدرن صابون حاوی مواد اضافی زیادی است، اما صابون پایه اولیه با ترکیب بسیار ساده‌ای شکل گرفت. به گفته کریستین کنکول، شیمیدان دانشگاه ایالتی آلبانی، صابون نوعی اسید چرب است؛ به عبارت دیگر، فرمول شیمیایی آن از ترکیب قلیایی محلول در آب و نوعی چربی تشکیل می‌شود که این ترکیب می‌تواند مولکول‌های کثیف را احاطه کند. او در ادامه توضیحات خود می‌افزاید:
هر مولکول صابون به‌عنوان یک ترکیب شیمیایی، دارای یک سر آب‌دوست و یک زنجیره کربنی چربی‌دوست است که مولکول‌های کثیف را احاطه و بلند می‌کند. این فرمول ساده و اساسی، کلید صابون‌های پیشامدرن در تمدن‌های باستانی بود. مواد اصلی این پاک‌کننده‌های اولیه شامل گیاهان، صفرای حیوانی، روغن‌ها و لایه‌بردارهایی مانند ماسه و خاکستر چوب بودند.
مراحل زدون آلودگی از سطح پوست توسط مولکول‌های صابون
به گفته ست راسموسن، تاریخ‌دان و شیمیدان دانشگاه ایالتی داکوتای شمالی، ردیابی انواع صابون‌های باستانی برای مورخان بسیار دشوار است؛ زیرا «صابون تجزیه می‌شود» و این یکی از اصلی‌ترین موانع در این زمینه است. البته می‌توان از تاریخ‌گذاری شیمیایی و باستان‌شناسی بهره برد، اما این کار نیازمند وجود نمونه‌هایی است که از زمان نخستین تولید تا به امروز سالم باقی مانده باشند.
قدیمی‌ترین سوابق مکتوب از مواد صابون‌مانند به ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد برمی‌گردد. لوح‌های گلی در بین‌النهرین نشان می‌دهند که سومری‌ها از آب و کربنات سدیم (نمک پودری مشابه خاکستر گیاه) برای تمیز کردن خود و از آبجو و آب داغ برای شستشوی زخم‌ها استفاده می‌کردند.
چند صد سال بعد، امپراتوری اکد، نخستین امپراتوری باستانی شناخته‌شده در منطقه بین‌النهرین، از ترکیب گیاهانی مانند نخل خرما، مخروط کاج و گیاه بوته‌ای به نام «گز» بهره می‌برد. این ترکیب، که شامل یک ماده قلیایی مانند گز، روغنی مانند خرما و یک ماده ساینده مانند مخروط کاج است، شباهت بیشتری به مواد اولیه صابون‌های امروزی دارد.
بر اساس تحقیقات، تفاوت چندانی بین صابون مدرن و صابون باستانی وجود ندارد. در واقع، محققان معتقدند که در زمان‌های قدیم، بدون وجود علم مدرن، مردم به‌طور ناخواسته و بدون آگاهی از فرآیند ساخت صابون بهره‌برداری کرده‌اند. برای مثال، ممکن است تمیز کردن یک ماهیتابه چرب با خاکستر گیاه و حرارت بالا یا جوشاندن چربی حیوانی با خاکستر چوب، منجر به تولید صابون شده باشد.
به عقیده مورخان، شیوه‌های اولیه تولید صابون به دوره بابلی‌ها و مصر باستان برمی‌گردد. نوعی نمک به نام «ناترون» (Natron)، خاک رس و سنگ صابون بر پایه تالک، از دیگر مواد اولیه‌ای هستند که در بقایای آثار مصری‌ها کشف شده‌اند. این مواد احتمالاً بخشی از رویه استحمام آن‌ها بودند و در بدترین حالت می‌توان تصور کرد که از تجزیه اجساد به دست آمده باشند.
تولید صابون در جهان غرب
یونانیان و رومیان باستان رویکرد متفاوتی نسبت به حمام کردن داشتند. آن‌ها پس از شست‌وشو در آب، روغن زیتون معطر به بدن خود می‌مالیدند و سپس با استفاده از ابزاری منحنی به نام «استریجیل» (strigil)، بقایای چرک و آلودگی را از سطح پوست پاک می‌کردند. استریجیل در واقع ابزاری شبیه به کاردک بود که در یونان و روم باستان برای سابیدن بدن در حمام مورد استفاده قرار می‌گرفت. با این حال، به عقیده «ست راسموسن»، شاید این روش به‌عنوان یک تکنیک تمیز کردن محسوب نمی‌شد. او توضیح می‌دهد که:
«اغلب روغن‌های معطر حاوی عصاره گیاهان معطر بودند و بنابراین در آن زمان‌ها از این روغن‌ها به‌عنوان عطر نیز استفاده می‌شد.»
در آن زمان، بیشتر ترکیب‌های صابونی به‌جای استفاده برای نظافت بدن انسان، برای تمیز کردن پارچه‌ها به کار می‌رفتند و تولید آن‌ها عمدتاً به‌عنوان یک فرایند صنعتی و بدون توجه به مسائل بهداشت شخصی انجام می‌شد. به همین دلیل، مورخان به‌طور دقیق نمی‌دانند که استفاده از صابون برای استحمام از چه زمانی آغاز شده است، اما به نظر می‌رسد که این روند در دنیای غرب خیلی دیرتر، احتمالاً از اوایل تا میانه‌های دهه ۱۸۰۰ میلادی شروع شده باشد.
ریندنر معتقد است که مجموعه‌ای از عوامل دست به دست هم دادند تا صابون به عنوان بخشی از فرایند استحمام به‌کار گرفته شود. ابتدا، چربی‌های ارزان قیمت به‌طور گسترده در دسترس عموم قرار گرفتند و سپس، انقلاب صنعتی تولید صابون را از خانه‌ها به کارخانه‌ها منتقل کرد. همچنین، مهندسان شهری به پاکسازی جوامع مهاجر پرداخته و روند تغییر را تسهیل کردند.
علاوه بر این، جنگ‌های داخلی و جنگ کریمه در قرن نوزدهم که میان روسیه تزاری، عثمانی و چند کشور اروپایی رخ داد، توجه بیشتری به بهداشت فردی و اهمیت ضدعفونی جلب کرد و بهبود خدمات بهداشتی، به‌ویژه در بیمارستان‌ها را به همراه داشت. به‌طور کلی، این رویدادها و عوامل موجب ایجاد یک بازار انبوه برای صابون شدند.
شما تا چه حد با تاریخچه صابون آشنا هستید؟ آیا تاکنون به این موضوع اندیشیده‌اید که قبل از اختراع صابون، مردم چگونه و با چه موادی به نظافت و استحمام می‌پرداختند؟
نظرات کاربران