اردبیل، نگینی درخشان در شمال غرب ایران، نه تنها با جاذبههای گردشگری بینظیرش دل هر مسافری را میرباید، بلکه با صنایع دستی نفیس و منحصر به فرد خود، در دنیا شهرت یافته است.
مردم خونگرم اردبیل، چه در عشایر و روستاها و چه در شهرها، با ذوق و سلیقهی مثالزدنی خود، نقشآفرینان اصلی صنایع دستی این استان زیبا هستند.
هنرهایی که از نسل به نسل سینه به سینه منتقل شده و هویت و فرهنگ این سرزمین را در تار و پود خود تنیده است.
در میان انبوه صنایع دستی چشمنواز اردبیل، نام گلیمبافی، جاجیمبافی و قالیبافی بیش از همه میدرخشد.
شهرستان اردبیل، مهد تمدن و فرهنگ کهن ایرانی، به گنجینهای از صنایع دستی بدیع و ظریف مشهور است. فرشهای نفیس اردبیل، با نقش و نگارهای منحصر به فرد و رنگهای درخشان، در صدر این هنرهای اصیل قرار دارند.
طرحهای چشمنواز فرشهای اردبیل:
- طرح تک گل: نقش و نگار یک گل زیبا و دلانگیز، اصالت و ظرافت را به فرش میبخشد.
- ستاره: درخشش ستارگان در تار و پود فرش، آسمانِ هنر را به خانههایتان میآورد.
- طرح قیچی: طرحی هندسی و دقیق که ظرافت و مهارت بافندگان اردبیلی را به نمایش میگذارد.
- وان: نقشی سنتی و اصیل که قدمتی دیرینه در فرشهای ایرانی دارد.
- ریز ماهی: حرکتی ظریف و زیبا از ماهیهای کوچک در تار و پود فرش، حس زندگی و شادابی را القا میکند.
- هریس: طرحی اصیل و خاص که شهرت فرشهای هریس را به ارمغان آورده است.
- کله قوچ: نقشی برگرفته از طبیعت، که نمادی از قدرت و شکوه در فرشهای اردبیلی است.
- زیر خاکی: طرحی که با رنگهای گرم و تیره، حس قدمت و اصالت را به فرش میبخشد.
- زرین قلم: نقشی ظریف و پرکار که از هنر و ظرافت بینظیر بافندگان اردبیلی حکایت دارد.
- لچک ترنج: ترکیبی از طرحهای هندسی و نقش و نگارهای اسلیمی که زیبایی چشمنوازی به فرش میبخشد.
- طرح قره باغ: نقشی برگرفته از هنر و فرهنگ آذربایجان، که ظرافت و زیبایی را به فرشهای اردبیلی هدیه میدهد.
فرشهای نفیس اردبیل، زبان گویای هنر و فرهنگ ایرانی در سراسر جهان هستند. حدود 80 درصد از این فرشهای ارزشمند به کشورهای مختلفی مانند آلمان، ژاپن، فرانسه و ایتالیا صادر میشوند و زینتبخش خانههای هنر دوست در سراسر دنیا هستند.
علاوه بر فرشهای نفیس، صنایع دستی دیگری نیز در شهرستان اردبیل رواج دارد که هر کدام زیبایی و ظرافت خاص خود را دارند. قلابدوزی، جورابهای پشمی، خورجینبافی، نقرهکاری، شالبافی، قلمزنی، خاتمکاری، صنایع چوبی و فلزی و سفالگری از جمله این هنرهای اصیل هستند.
با گشت و گذار در بازارهای سنتی اردبیل، میتوانید این گنجینههای نفیس را از نزدیک ببینید و لذت انتخاب و خرید را تجربه کنید. هر کدام از این صنایع دستی، یادگاری ارزشمند از سفر به این دیار کهن خواهد بود و خاطرهای خوش از هنر و فرهنگ اصیل ایرانی را برای شما به ارمغان خواهد آورد.
قالی بافی
رشد و شکوفایی هنر قالیبافی در اردبیل، پیوندی ناگسستنی با ظهور سلسله صفویه دارد. این هنر در دوران پادشاهی صفویه رونقی چشمگیر یافت و با الهامگیری از طرحها و روشهای قفقازی و تبریزی در گذر زمان، مسیر تکامل و پویایی را طی کرد.
کشف فرش مشهور “شیخ صفی” از آرامگاه شاه اسماعیل، گواهی عینی بر قدمت دیرینه این هنر در این خطه است. این شاهکار بینظیر، با نقوش ترنجدار و جنس ابریشم، با ظرافت تمام و با استفاده از گرههای فارسی بافته شده و حس آرامش و دلانگیزی را به نظاره گر القا میکند.
علاوه بر طرح ترنجدار، نقوش دیگری همچون ترنجدار، ظل السلطان، مشایخی، هراتی و گلدانی نیز در قالیهای اردبیل به کار رفته که هر یک زیبایی و ظرافت خاص خود را به نمایش میگذارند.
ورنی
ورنی، گلیمی منحصر به فرد از اردبیل، که با نام گلیم سوزنی نیز شناخته میشود، جلوهای از هنر و ظرافت عشایر آل سون و ارسباران را به نمایش میگذارد. این زیرانداز نفیس، با تار و پود ابریشم یا پشم، بر روی دارهای عمودی بافته میشود و به دلیل ظرافت و زیبایی، به گلیم فرش نما یا شبه قالی نیز مشهور است.
ورنیبافی، ریشه در تاریخ کهن عشایر این منطقه دارد و از دیرباز به عنوان رختخواب پیچ، روانداز و زیرانداز مورد استفاده قرار میگرفته است. نقوش به کار رفته در این گلیم، بازتابی از زندگی عشایری و طبیعت پیرامون آنهاست. حیوانات اهلی و وحشی، اشکال هندسی و طرحهای اسلیمی، از جمله نقوش رایج در ورنیها هستند.
رنگهای شاد و متنوع، ظرافت بافت و نقوش اصیل، ورنی را به یکی از نفیسترین صنایع دستی اردبیل تبدیل کرده است. این گلیم ارزشمند، نه تنها در ایران، بلکه در سراسر جهان نیز طرفداران بسیاری دارد.
پلاس بافی
پلاس، زیراندازی با کاربردهای متنوع، هم میتوانید از آن به عنوان زیرانداز استفاده کنید و هم کیفی برای حمل وسایل یا سجادهای برای نماز. از نظر قیمتی، پلاس نسبت به گلیم ارزانتر است.
ظاهری شبیه به گلیمهای درشتبافت دارد و از نظر کاربرد، شبیه به جاجیم است. تفاوت اصلی پلاس با جاجیم در جهت خطوط آن است. در جاجیم، خطوط به صورت عمودی هستند، در حالی که در پلاس، خطوط به صورت افقی بافته میشوند. جنس نخ پلاس نیز از پشم است.
تذهیب
تذهیب، از خانواده هنرهای مستظرفه، به آراستن کتاب و نوشتهها با استفاده از نقوش و نگارههای زیبا گفته میشود. این هنر از لحاظ هنری ارزشی والاتر از جنبه صنعتی آن دارد و در کتابهای نفیس، پس از متن، از جایگاه ویژهای برخوردار است.
هنرمندان اردبیل در تذهیب کتاب با استفاده از طلاکاری، نگارگری و طراحی نقشهای اسلیمی و ختایی مهارت خاصی دارند. رنگهای مورد علاقه آنان بیشتر شامل لاجوردی، نیلی، آبی و طلایی است و در طرحهای تذهیب از گل و گیاه و اشکال هندسی استفاده میکنند.
مسند بافی
مسند، نوعی زیرانداز دستباف است که شبیه به گلیم بافته میشود. این هنر در شهر نمین در استان اردبیل رواج دارد و به دلیل کوهستانی بودن منطقه و عدم مساعد بودن شرایط برای کشاورزی، مردم به مسندبافی روی آوردهاند.
مسند در کشورهای اروپایی، به خصوص آلمان، طرفداران زیادی دارد. طرح و نقشهای رایج در مسندبافی شامل قرهباغی، گلدانی، گانگال، سهپایه و قاپاق هستند. در بافت مسند بیشتر از رنگهای گیاهی استفاده میشود.
سازهای سنتی
در میان هنرهای اصیل و کهن مردم اردبیل، نواختن ساز جایگاهی ویژه دارد. این هنر نه تنها مایه طرب و سرور مجالس است، بلکه نمادی از خلاقیت و ظرافت هنرمندان این خطه نیز به شمار میرود.
هنرمندان اردبیلی با دستان توانمند خود، از دل چوب درختان توت، گردو، شمشاد و دیگر مخلوقات طبیعت، سازهایی میآفرینند که نغمههای اصیل آذربایجان را به گوش جان مخاطبان میرسانند. تنبک، کمانچه، سنتور، دو تار، سه تار و سنتور از جمله محبوبترین سازهایی هستند که در کارگاههای سازسازی اردبیل، مشکین شهر و خلخال نواخته میشوند.
اما هنر هنرمندان اردبیلی به ساخت ساز محدود نمیشود. آنان با ظرافت و ذوق هنری خود، خطاطی، نقاشی، معرق و خاتم را نیز در تزیین این سازها به کار میگیرند و بدین ترتیب، به هر ساز هویتی منحصر به فرد میبخشند.
هنر ساخت سازهای سنتی در اردبیل، نسل به نسل سینه به سینه منتقل شده و امروزه به عنوان یکی از مهمترین میراث فرهنگی این استان شناخته میشود.
عروسک سازی
عروسکسازی یکی از هنرهای اصیل و سنتی ایران است که در استان اردبیل نیز رواج دارد. در این منطقه، هنرمندان با ظرافت و مهارت، عروسکهایی با لباسهای محلی و در طرحهای متنوع میبافند که هر کدام جلوهای از فرهنگ و هنر این سرزمین را به نمایش میگذارند.
از میان عروسکهای مشهور اردبیل، میتوان به “تکم” اشاره کرد. این عروسک زیبا در روزهای عید نوروز در کوچهها و خیابانهای شهر و روستا به گردش درمیآید و نوید آمدن بهار را سر میدهد. تکمگردانی یکی از آیینهای سنتی و شاد مردم اردبیل است که با استقبال فراوان اهالی روبرو میشود.
هنر عروسکسازی در اردبیل نه تنها به عنوان یک یادگاری زیبا و ارزشمند از این خطه به شمار میرود، بلکه نقشی مهم در حفظ و انتقال فرهنگ و هنر اصیل ایرانی به نسلهای آینده ایفا میکند.
اجاق قراقی
اجاق قراقی، با اصالت از عشایر دشت مغان در استان اردبیل، هنر-صنعت دستی با قدمتی دیرینه است که در آن از پشم برای بافت نوعی زیرانداز به نام “قراقی” استفاده میشود. این زیرانداز که شباهت زیادی به گلیم دارد، نقوشی هندسی و منظم را به نمایش میگذارد و در گذشته به شکل نعل اسب بافته میشده است.
اما با گذر زمان، قراقی از شکل سنتی نعل اسبی خود فاصله گرفته و به صورت مستطیل بافته میشود. کاربرد اصلی این زیرانداز، محافظت از فرشها در برابر آسیبهایی مانند کثیفی، سوختگی و ساییدگی ناشی از تماس با اجاق یا منقل بوده است. همین کارکرد، نام “اجاق قراقی” را برای این دستبافته به ارمغان آورده است.
امروزه، قراقی نه تنها به عنوان زیرانداز، بلکه به عنوان رومیزی، پشتی، سجاده و … نیز مورد استفاده قرار میگیرد. این هنر-صنعت دستی زیبا، با ظرافت و رنگهای چشمنواز، جلوهای خاص به خانههای ایرانی میبخشد و یادآور ذوق و خلاقیت عشایر دشت مغان است.
خراطی
در هنر خراطی، هنرمند با چرخاندن قطعه چوب حول محور و برداشتن تراشههای ظریف از آن، به آن شکل و فرم دلخواه خود را میدهد. هر چه چوب سختتر و متراکمتر باشد، محصول نهایی ظریفتر و بادوامتر خواهد بود.
چوبهای مورد علاقه خراطها شامل زبان گنجشک، گردو، توسکا و نارون هستند. با استفاده از این هنر میتوان اشیاء کاربردی و تزیینی متنوعی مانند قلیان، میز، مبلمان، عصا، وردنه، صندلی و آباژور خلق کرد.
خراطی در شهر سرعین استان اردبیل از رونق و محبوبیت خاصی برخوردار است. در بازارهای این شهر میتوانید نمونههای نفیس و چشمنواز این هنر را از نزدیک مشاهده کنید و از ظرافت و زیبایی آنها لذت ببرید.
گلیم بافی
گلیم بافی، هنری-صنعتی اصیل و از دیرباز در میان مردم اردبیل رواج داشته و به عنوان یکی از محبوب ترین و قدیمی ترین هنرهای این خطه شناخته می شود. قدمت این هنر به دوران اشکانیان باز می گردد و در طول تاریخ، ذوق و خلاقیت هنرمندان اردبیلی را به زیبایی به نمایش گذاشته است.
گلیم های اردبیل در سه نوع ورنی، برجسته و ساده بافته می شوند و هر کدام زیبایی و ظرافت خاص خود را دارند. تار و پود گلیم های اردبیلی از الیاف طبیعی تهیه می شود. برای تار از نخ های پنبه ای تاب دار و برای پود از پشم های رنگارنگ و ابریشم استفاده می شود.
نقوش و نگارهای گلیم های اردبیل نیز از تنوع و ظرافت بالایی برخوردارند. نقش گردونه مهر، اژدها، خرچنگ، سماور، سینی و نقوش ذهنی، از جمله طرح های رایج در گلیم های این منطقه هستند. این نقوش که برگرفته از طبیعت، اسطوره ها و باورهای مردم هستند، زیبایی منحصر به فردی به گلیم های اردبیل می بخشند.
مهم ترین مراکز تولید گلیم در استان اردبیل، شهرهای عنبران، مغان و اطراف آن هستند. در این مناطق، زنان هنرمند با ظرافت و مهارت تمام، گلیم هایی با کیفیت بالا و طرح های زیبا می بافند که به عنوان سوغات ارزشمند به گردشگران عرضه می شوند.
گلیم بافی اردبیل نه تنها یک هنر-صنعت اصیل و زیبا است، بلکه نقش مهمی در اقتصاد و معیشت مردم این منطقه دارد. با رونق گرفتن این هنر، بسیاری از زنان در روستاها و مناطق عشایری صاحب شغل شده و می توانند به اقتصاد خانواده خود کمک کنند.
علاوه بر این، گلیم بافی به حفظ فرهنگ و هویت اصیل مردم اردبیل نیز کمک می کند. این هنر-صنعت، نسل به نسل منتقل شده و امروزه به عنوان یکی از نمادهای فرهنگی این استان شناخته می شود.
امروزه با تلاش هنرمندان و فعالان این حوزه، گلیم های اردبیل به بازارهای جهانی نیز راه یافته اند و از جایگاه ویژه ای در بین دوستداران هنر-صنعت های اصیل ایرانی برخوردارند.
منبت کاری
منبتکاری، یکی از هنرهای سنتی و دیرینه اردبیل، ظرافت و زیبایی را بر تن چوب مینشانند. در این هنر، هنرمندان با ظرافت و حوصله، نقش و نگارهایی مانند گل و گیاه را بر سطح چوب حجاری میکنند و به آن جلوهای بدیع میبخشند.
چوب، اصلیترین مادهی اولیه در منبتکاری است و استحکام و کیفیت آن نقش مهمی در خلق آثار فاخر دارد. از میان انواع مختلف چوب، گردو، شمشاد، بادام و گلابی به دلیل مرغوبیت و پایداری بیشتر، مورد استفادهی منبتکاران اردبیلی قرار میگیرند.
هنرمندان این رشته با استفاده از ابزارهای مخصوص، با ظرافت تمام طرحهای از پیش تعیین شده را بر روی چوب حکاکی میکنند. ظرافت و دقت در اجرا، تناسب و زیبایی طرح، و استفاده از رنگهای مناسب، از جمله فاکتورهای کلیدی در خلق یک اثر منبتکاری نفیس به شمار میروند.
منبتکاری اردبیل، جلوهای از ذوق و هنر ایرانی را به نمایش میگذارد و در قالب اشیاء مختلفی مانند ظروف، تابلوها، دربها، پنجرهها و … به خانههای ایرانیان راه پیدا میکند. این هنر زیبا، نه تنها زینتبخش منازل است، بلکه یادآور تاریخ و فرهنگ غنی این مرز و بوم نیز میباشد.
جاجیم بافی
مردم هنرمند خلخال و روستاهای اطراف، در خلق جاجیمهای ساده و گلدار تبحر خاصی دارند. این هنر دیرینه، در گذشته به عنوان زیرانداز مورد استفاده قرار میگرفت، اما امروزه کاربردهای متنوعی پیدا کرده و در قالب رو کرسی، روتختی، روپشتی، پادری، سجاده و حتی برای تزئین منزل به کار میرود.
ماده اصلی بافت جاجیم، پشم گوسفند است که به آن بافتی ضخیم و گرم میبخشد. نقشهای اصیل این هنر شامل گوشواره، نگین انگشتر و گل بادامی میشود. جاجیمهای خلخال در ابعاد 90 در 120 سانتیمتر در بازارهای اردبیل به وفور یافت میشوند و به عنوان سوغاتی نفیس از این منطقه به شمار میروند.
چنته
چنته، کیفی نفیس و دستساخته، نگینی درخشان در میان صنایع دستی اردبیل است که با ظرافت و هنر بینظیر بافندگان این خطه کهن، جان میگیرد. این اثر فاخر، از پشم گوسفند، همانند قالی بافته میشود، اما در ابعاد و اندازهای متفاوت خودنمایی میکند.
برای خلق این شاهکار هنری، ابتدا دو فرش کوچک به اندازه 30 در 40 سانتیمتر بافته میشود. سپس، با ظرافت و تبحر بینظیر، سه طرف آن به یکدیگر پیوند میخورد و در نهایت، منگولههای رنگی در قسمت پایینی آن به زیبایی آویزان میشوند. برای تکمیل این اثر نفیس، دستهای همانند کیفهای معمولی در قسمت بالایی آن تعبیه میشود.
هنر چنتهبافی در برخی مناطق اردبیل به شیوه جاجیم و گلیم نیز رواج دارد. در برخی موارد نیز شاهد تلفیقی بدیع از بافتهای گوناگون مانند گلیم، سومک و قالی در خلق این اثر هنری هستیم که بر زیبایی و ظرافت آن میافزاید.
چنته، یادگاری ارزشمند از فرهنگ و هنر اصیل اردبیل، نه تنها زینتبخش منازل و یادآور خاطرات خوش سفر به این خطه است، بلکه تجلیگر ذوق و خلاقیت مردمان این سرزمین کهن نیز میباشد.
ملیله کاری
ملیلهکاری، هنری ظریف و دیرینه است که در آن، هنرمندان با استفاده از مفتولهای نازک طلا، نقره و مس، به خلق اشیاء، زیورآلات و ظروف زینتی میپردازند. قدمت این هنر اصیل به بیش از سه هزار سال میرسد و از جمله کهنترین روشهای ساخت زیورآلات به شمار میرود.
در ملیلهکاری، هنرمند با ظرافت و مهارت، مفتولهای فلزی را خم، تاب و لحیم میکند و نقش و نگارهای بدیعی را بر روی آنها نقش میبندد. از جمله زیورآلات رایج در این هنر میتوان به انگشتر، گردنبند، سینه ریز و گوشواره اشاره کرد که غالباً از جنس طلا ساخته میشوند. ظروف ملیلهکاری نیز که عمدتاً از نقره هستند، شامل لیوان، استکان، سینی، گلدان و … میشوند.
ملیلهکاری در ایران سابقهای درخشان دارد و مراکز مهمی چون اصفهان، زنجان، تهران و شیراز به خلق آثار فاخر در این زمینه شهرت دارند. ظرافت، زیبایی و ظرافت ملیلهکاری، این هنر را به یکی از محبوبترین صنایع دستی ایران تبدیل کرده و در زمره سوغات پرمتقاضای گردشگران داخلی و خارجی قرار داده است.
نمکدان بافی
نمکدان بافته شده، کیسه ای هنرمندانه است که عشایر برای نگهداری و حمل نمک از آن استفاده می کنند. این نمکدان ها که شباهت زیادی به جاجیم و گلیم دارند، به شکل استوانه ای بافته و سپس دوخته می شوند.
هنرمندان عشایر با ذوق و ظرافت، نقوش و طرح های الهام گرفته از طبیعت، گل ها، گیاهان و حیوانات را بر تن این نمکدان ها نقش می بندند و آنها را به یادگاری ارزشمند و چشم نواز تبدیل می کنند.
داخل نمکدان ها، آستری از جنس متقال تعبیه می شود تا از تماس مستقیم نمک با پشم جلوگیری شده و طعم و کیفیت آن حفظ شود.
نمکدان های بافته شده، نه تنها ابزاری کاربردی برای نگهداری نمک هستند، بلکه به عنوان نمادی از فرهنگ و هنر عشایری، جایگاه ویژه ای در میان مردم دارند و می توانند زینت بخش سفره ها و خانه ها باشند.
تراش شیشه
شیشههای تراشخورده، با ظرافت و زیبایی خیرهکنندهای که دارند، جلوهای منحصر به فرد به هر فضایی میبخشند. هنرمندان ماهر با استفاده از دستگاههای مخصوص و سنگهای تراش شیشه، طرحها و نقشهای ظریف و بدیع را بر روی این شیشهها خلق میکنند. این نقوش میتوانند در اندازههای مختلف، از طرحهای ظریف و کوچک تا نقشهای بزرگ و چشمگیر، و به صورت عمیق یا سطحی، روی شیشه اجرا شوند.
پس از اتمام کار تراش، شیشهها صیقل داده میشوند تا ظاهری درخشان و بینقص پیدا کنند. تنوع طرح و رنگ این شیشهها، آنها را به انتخابی ایدهآل برای کاربردهای مختلف تبدیل کرده است. از شیشههای تراشخورده میتوان در دکوراسیون منزل، ساخت لوازم دکوری، طراحی تابلوهای دیواری، تزئین دربها و پنجرهها و موارد دیگر استفاده کرد.
خورجین بافی
همانند دیگر صنایع دستی، خورجین بافی نیز از قدمتی دیرینه در ایران برخوردار است. این هنر در میان عشایر و مردم روستاهای اردبیل رواج فراوانی دارد. خورجین، کیسهای بزرگ است که به صورت دوطرفه بافته میشود و کاربردهای متنوعی دارد. از جمله موارد استفاده از خورجین میتوان به حمل بار بر پشت چهارپایان، دوچرخه و موتور سیکلت اشاره کرد.
عرض خورجینها بین 30 تا 90 سانتیمتر متغیر است. مواد اولیه مورد استفاده در بافت خورجین شامل موی بز، نخ پنبهای و پشمهای رنگی است. خورجینهای اردبیل به دلیل کیفیت و زیبایی منحصر به فردشان در سراسر ایران مشهور هستند.
ورشو سازی
ورشو سازی هنری اصیل و سنتی در اردبیل است که به ساخت ظروف و اشیاء تزئینی از جنس ورشو میپردازد. ورشو آلیاژی از مس، روی و نیکل است که به دلیل زیبایی، ظرافت و رنگ نقرهای فام خود، طرفداران بسیاری دارد.
هنرمندان ورشوساز اردبیلی با ظرافت و مهارت، ورقهای ورشو را به سینی، سماور، گلدان، مجسمه و انواع ظروف و اشیاء دکوری تبدیل میکنند. نقوش اسلیمی، ختایی، هندسی و گل و مرغ از جمله طرحهای رایج در ورشو سازی اردبیل هستند که با ظرافت تمام روی این اشیاء حکاکی و یا برجستهکاری میشوند.
ورشو به دلیل انعطافپذیری و شکلپذیری بالا، برای ساخت ظروف و اشیاء با اشکال هندسی پیچیده و ظریف، بسیار مناسب است. همچنین، خاصیت ضدزنگ بودن و عدم ایجاد لکه، این فلز را به گزینهای ایدهآل برای ساخت ظروف و لوازم کاربردی تبدیل کرده است.
ورشو سازی از جمله صنایع دستی ارزشمند و اصیل ایران است که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
صنایع دست هر منطقه نمایانگر اصالت و ریشه فرهنگی آن قشر و منطقه است. اگر این پست برای شما جذاب بود حتما تجربه فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی را درلیست مشاهده خود قرار دهید.
نظرات کاربران