تغییرات اقلیمی و افزایش دما در دوران‌های اخیر باعث تشدید تنش‌های مربوط به آب در حاشیه ایران و افغانستان، به ویژه در منطقه آبی رودخانه هیرمند، شده است.
در ابتدای سال جاری، صدای تیراندازی خفیف و پیوسته‌ای از طرف محمد نعمان، از یک مزرعه در غرب افغانستان نزدیک مرز ایران شنیده شد. این صدا یادآور آن بود که از زمانی که طالبان در سال ۲۰۲۱ کنترل افغانستان را به‌دست گرفته‌اند، درگیری‌ها در این منطقه همچنان ادامه دارد. اما نکته جدید، این‌بار درگیری‌ها بر سر منابع آبی گران‌بها و با اهمیت، به‌ویژه آب رودخانه هیرمند، به اوج رسیده است.
به گزارش علمی ساینس، در سال جاری به علت خشکسالی طولانی‌مدت در این منطقه، تنش‌های مربوط به منابع آبی میان افغانستان و ایران تشدید شده است. ایران، رهبران طالبان را به نقض توافق‌نامه‌های قدیمی میان دو کشور برای تقسیم آب رودخانه هیرمند که از افغانستان به ایران جریان دارد، متهم می‌کند. گزارش‌ها نشان می‌دهند که در اوایل خرداد ماه، در نزدیکی این رودخانه، اشتباهات منجر به درگیری شده و دو مرزبان ایرانی و یک نیروی طالبان کشته شده‌اند. نعمان که در نزدیکی مرز زندگی می‌کند، این تنش‌ها را به چشم خود دیده و شاهد بوده است.
تحقیقات اخیر نشان می‌دهند که تغییرات اقلیمی به‌همراه عواملی نظیر تغییرات در الگوی بارش، افزایش جمعیت، گسترش فعالیت‌های کشاورزی و ناپایداری‌های سیاسی، فشارهای بیشتری بر منابع آبی منطقه هیرمند ایجاد کرده‌اند. این رودخانه حدود ۴۰ درصد از اراضی افغانستان را فراگرفته و تحقیقات ماهواره‌ای نشان می‌دهد که سطح آب‌های زیرزمینی در دوره‌ای از سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۲۱ به‌علت خشکسالی، با کاهش حدود ۲٫۶ متری، تحت تاثیر قرار گرفته است.
به اساس داده‌های منتشر شده در Science of the Total Environment در سال گذشته، رودخانه هامون که امتدادی از مرز را فرا گرفته، از سال ۱۹۹۹ تاکنون بیش از ۹۰ درصد از ابعاد خود را از دست داده است. تحقیقات نشان می‌دهند که در طی دو دهه گذشته، حجم آب رودخانه هیرمند نیز بیش از ۵۰ درصد کاهش یافته است، از جمله این کاهش بخشی به ساخت سدهای جدید و افزایش کشت غرق‌آبی در افغانستان برمی‌گردد.
شبکه سیستم‌های گزارش زودهنگام خشکسالی در سال‌های اخیر اعلام کرده است که عمق برف سالانه در افغانستان به‌طور قابل توجهی کاهش یافته و این کاهش به کاهش جریان‌های آبی منجر شده است. در سال ۲۰۲۱، بیشترین کاهش برف در کوه‌های مرکزی هندوکش گزارش شد؛ که منطقه‌ای است که تمامی رودخانه‌های اصلی افغانستان از آنجا سرچشمه می‌گیرند، از جمله رودخانه هیرمند.
رویدادهای اخیر، باعث تشدید تنش‌های بلندمدت بین ایران و افغانستان در خصوص معاهده سال ۱۹۷۳ شده است که حقوق آب هیرمند را برای ایران تضمین می‌کند. در سال جاری، دولت ایران اعلام کرده که تنها کمتر از ۴ درصد از میزان آب توافق شده را دریافت کرده است. از طرف دیگر، طالبان نیز خشکسالی را به عنوان عامل محدودیت در جریان آب معرفی می‌کند.
با توجه به نجیب‌الله سدید، متخصص آب در دانشگاه اشتوتگارت، اختلافات بین ایران و افغانستان در مورد منابع آب مسئله‌ای اشتیاق‌آور نیست و تاریخ نشان می‌دهد که این تنش‌ها در سال‌های ۱۸۷۲، ۱۸۹۸، ۱۹۰۲ و ۱۹۳۵ در زمان‌هایی از خشکسالی وقوع یافته است. با این حال، سدید و همکارانش نگرانی دارند که تغییرات اقلیمی و ناپایداری‌های سیاسی می‌توانند به درگیری‌های مکرر و شدیدتر در این منطقه منجر شوند.
یکی از عواملی که به عدم اعتماد بین ایران و افغانستان منجر شده، کمبود داده‌های نظارتی قوی است. به عنوان مثال، ایستگاه هیدرومتری مهمی در امتداد رودخانه هلمند، سال‌ها پیش در میان درگیری‌های داخلی در افغانستان ویران شد و این امر تخمین‌زدن جریان آب را دشوار ساخته است.
در سال ۲۰۲۱، با ساخت سد کمال‌خان، افغانستان کنترل بیشتری بر روی جریان رودخانه را به دست آورد و مخزنی در نزدیکی مرز ایران ایجاد کرد که قابلیت نگهداری حدود ۵۲ میلیون متر مکعب آب را دارد. با این حال، ایران طالبان را به نقض تعهدات معاهده‌ای می‌اندازد و ادعا می‌کند که طالبان به‌طور نامطلوبی آب را در پشت سد نگهداری می‌کند.
در پایان خرداد، مقامات ایرانی اعلام کردند که طالبان با درخواست تیم فنی ایرانی برای بازدید از سد به منظور اندازه‌گیری سطح آب موافقت کرده است. همچنین در اوایل این ماه، وزارت امور خارجه اعلام کرد که ایران و افغانستان به توافق اولیه در خصوص تقسیم آب رسیده‌اند، اما هنوز جزئیات این توافق منتشر نشده است.
به طبق اظهارات محققان، اطمینان از تأمین میزان کافی آب در منطقه، تأثیرات گسترده‌ای در زمینه‌های مختلف از جمله کشاورزی، ذخیره‌سازی آب و اقدامات بلندمدت خواهد داشت. نجیب‌الله سدید نیز افزوده که ایران تعدادی مخزن آب در منطقه را احداث کرده است، اما مقادیر زیادی از آب‌های ذخیره‌شده در این مخازن به علت تبخیر از دست می‌روند. به‌طور کلی، بر اساس تخمین‌های محققان، حدود ۷۰ درصد از موجودی آب در منطقه به طور بی‌تردیدی تلف می‌شود. عاصم مایار، که تخصص آب دارد، اظهار داشته است:
اصلاح و به‌روزرسانی سیستم‌ها به همراه بهره‌برداری از فناوری‌های نوین، به اصطلاح صرفه‌جویی و بهینه‌سازی در تخصیص منابع آب در مراحل پایین‌تر، نقش مهمی در مدیریت اثرات مثبت این منابع خواهد داشت.
تغییر در الگوهای محصولات کشاورزی نیز می‌تواند به کاهش تنش‌های مربوط به مدیریت آب کمک کند. مطابق گفته‌های مایار، اغلب کشاورزان افغان به کشت گندم مشغول هستند که در برابر گرما و خشکسالی مقاومت کمتری دارد. او اعتقاد دارد که انتخاب محصولاتی مانند زعفران و برخی از سبزیجات، که به مقدار کمتری آب نیاز دارند، می‌تواند به کاهش مصرف آب در کشاورزی کمک کند. با این حال، نبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل مناسب و دسترسی به بازارهای پایدار و منظم باعث شده است که کشاورزان افغان از تغییر به این محصولات بهره‌برداری نکنند.
در برخی موارد، کمبود آب با وجود محدودیت‌های تحمیل شده توسط طالبان، کشاورزان را به کشت خشخاش که دارای مقاومت بیشتری در برابر خشکسالی است، سوق داده است. استفاده از خشخاش در تولید مواد مخدر ازجمله هروئین، منجر به ترکیباتی شده است که طالبان کشت این محصول را غیرقانونی اعلام کرده است.
نقل از محمد نعمان، مشخص است که اگر ایران و افغانستان بدون تأخیر اقدام به توسعه سیستم‌های مشترک مدیریت آب نکنند، می‌تواند به‌آینده کشاورزان تهدیدی بزرگ تبدیل شود. او بیان کرده که جامعه بین‌الملل نباید از تنش‌های مرتبط با منابع آب در مرزهای ایران و افغانستان غافل شود؛ زیرا این تنش‌ها ممکن است تاثیرات گسترده‌ای در منطقه داشته باشند.
نظرات کاربران