هویت هر کشوری در عمق فرهنگ و تاریخ خود پیدا می‌شود، که این هویت جزئی از یک داستان باستانی از روابط هنری و فرهنگی انسان‌های آن منطقه است. ایران، با تاریخ و فرهنگی پرارزش، یکی از پایه‌گذاران تمدن و فرهنگ در جهان به‌شمار می‌رود. اثرات این تمدن در هنرهای باقیمانده از مساجد و کاخ‌ها واضح است و نشان‌دهنده‌ی ارزش و تأثیراتی که هنر در جامعه داشته است.
هنر، با استفاده از ساختارهای مختلف جامعه، نقش بسیار مهمی را در انتقال پیام خود به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی کشور دارد. این هنر، با ایجاد لایه‌های مختلف بومی و ملی، از گذشته تا به امروز در آثار فرهنگی ایران حضور دارد.
با این حال، در میان آثار هنری مختلف در سراسر ایران، ما با آثار متنوعی روبه‌رو هستیم که هنر صنایع دستی از جمله برجسته‌ترین آنهاست و به‌واسطه آن، اصالت و فرهنگ قومی و ملی به‌طور واضح نمایان می‌شود.
در این مقاله، قصد داریم با معرفی برخی از بهترین آثار صنایع دستی ایران که شهرت جهانی دارند، آشنا شویم.
صنایع دستی چیست؟
به‌طور کلی صنایع دستی را می‌توان به عنوان “استفاده از هنر دست افراد با استفاده از ابزارها و مواد بومی، که به تولید یک صنعت هنری می‌پردازند” تعریف کرد.
تفاوت‌های صنایع دستی با محصولات مدرن بسیار گسترده است. این هنرهای دستی، نه‌تنها از نظر فرآیند تولید با محصولات دیگر متفاوت هستند، بلکه یک نگرش متفاوت را به علاقمندان این هنر ارائه می‌دهند. اما تمایز صنایع دستی با محصولات مدرن در فرآیند تولید محدود نمی‌شود.
موارد دیگری مانند فرهنگ مرتبط با آن هنر و تفکرات و تاریخ فرهنگی آن منطقه که در آن این هنرهای دستی تولید می‌شوند، نیز این تمایز را نشان می‌دهد. بطوریکه هنر صنایع دستی را به عنوان یک تبادل ارزش ملی و فرهنگی تلقی می‌کنند، نه فقط به عنوان یک کالا.
محققان و نویسندگان بزرگی مانند تایلر در قرن‌های 17 و 18 میلادی، هنر را به عنوان یک ترکیب از پیچیدگی‌های سنت و فرهنگ یک جامعه معرفی می‌کنند. با توجه به دارا بودن ایران از فرهنگی بسیار غنی و تاریخی عمیق، این کشور یکی از پیشروان رواج صنایع دستی از گذشته تا به امروز بوده است. به گونه‌ای که هنر صنایع دستی در بیش از 3000 گونه مختلف هنری در این کشور ثبت شده است.
صنایع دستی چه ویژگی‌هایی دارند؟
هر هنر باید دارای ویژگی‌هایی باشد که با توجه به استانداردهای مشخص شده توسط سازمان ثبت جهانی و سایر عوامل مشترک، می‌خواهیم ویژگی‌های یک هنر در صنایع دستی را مشخص کنیم.
فرایند تولید به وسیله دست، ابزار و وسایل دستی یکی از مراحل اساسی است. هر یک از فرآورده‌های دستی نیازمند انجام مراحل متعددی هستند، اما انجام کلیه این مراحل با دست و ابزار و وسایل دستی لازم نیست.
اگر تنها بخشی از فرآیند تولید به این روش انجام شود، محصول تولید شده ممکن است با توجه به ویژگی‌های مطرح شده، در دسته بندی هنر صنایع دستی قرار گیرد.
حضور فعّال و خلاقانه انسان در فرآیند تولید و طراحی هنری، امکان ایجاد تنوع و اجرای طرح‌های مختلف را در مرحله ساخت محصولات هنری فراهم می‌کند. ایجاد یا بهره‌برداری از مواد اولیه بومی، استفاده از اصول فرهنگی و تولید نگاره‌های محلی و ملی، مقرون به صرفه بودن نسبت به ارزش آن در مقایسه با محصولات دیگر، و قابلیت ایجاد بسترهای گسترش تولیدی در مناطق مشابه، همچنین قابلیت انتقال فرآیند تولید از طریق روش‌های خانوادگی یا انتقال فرهنگی مانند روابط شاگرد و استاد، از ویژگی‌های مهم هنر در صنایع دستی هستند.
دسته‌بندی هنرهای صنایع دستی
با توجه به تفاوت‌های مختلف در ابعاد و نوع هنرهای دستی، در صنایع دستی، از منظر سازمان ثبت جهانی، این هنرها در ردیف‌های مختلف قرار می‌گیرند که به شرح زیر است:
- تولید سایر محصولات دست ساز
- تولید زیورآلات
- تولید محصولات دست ساز متنوع و هنری
- فعالیت در زمینه میناکاری
- فعالیت در زمینه معرق کاری
- تولید اشیاء هنری و مستظرفه
- ساخت و تولید محصولات فلزی و آلیاژی
- فعالیت در زمینه حصیربافی
- فعالیت در زمینه بافت دستی
- انجام منبت کاری و کارهای دیگر بر روی چوب
- انجام کارهای نازک و دقیق بر روی چوب
- خراطی و ساخت محصولات چوبی
- حکاکی و تراش بر روی سنگ
- حکاکی بر روی فلزات و آلیاژها
- فعالیت در زمینه کاشی‌گری
- تولید محصولات پوستی و چرمی
- فعالیت در زمینه شیشه‌گری
- تولید سرامیک و سفال
- فعالیت در زمینه نمدمالی
- فعالیت در زمینه ملیله کاری
- چاپ سنتی روی مختلف سطوح
- روکاری‌های بافتنی
- تولید محصولات چرمی و پوست
صنایع دستی برگزیده کشور
اکنون که با صنایع دستی آشنا شده‌ایم، باید درک کنیم که در این دامنه گسترده از هنرهای صنایع دستی، برخی از آنها توجه ویژه مخاطبان و علاقمندان ایرانی و بین‌المللی را به خود جلب کرده‌اند. در ادامه به بررسی این موضوع خواهیم پرداخت.
1. فرش دستباف
نماد فرهنگی کشور در زمینه‌ی صنایع دستی را می‌توان با استفاده از شاخص‌های مختلف اندازه‌گیری کرد. اما به طور معمول، یکی از نشانگرهای اصلی این بنیه فرهنگی و هنری، محصولاتی هستند که در سطح جهان به شناخته‌شدگی و ارزش بالایی دست‌یافته‌اند.
فرش‌های دستباف و گلیم، از دوران باستان تا به امروز، به عنوان نمادی از اقوام ایران و ایرانیان شناخته شده‌اند. این محصولات با پذیرش بین‌المللی، به عنوان نمونه‌هایی از زیباترین و با کیفیت‌ترین تولیدات در زمینه صنایع دستی شناخته می‌شوند.
طراحی‌های منحصربه‌فرد فرش‌های دستباف ایرانی، با تکیه بر الگوهای جلوه‌نگر و گاهی الگوهای ملی و قومی، در قرن هفدهم به اوج خلاقیت و زیبایی خود رسیدند. از آن زمان تا به امروز، فرش‌های دستباف ایرانی از جمله گلیم، زیلو، قالی و قالیچه‌ها، جزو محبوب‌ترین آثار صنایع دستی جهان محسوب می‌شوند.
2. ظروف مسی و شیشه ای
تکنولوژی تولید ظروف مسی و شیشه‌ای از جمله کهن‌ترین و مهمترین دستاوردهای فناورانه‌ی ایرانیان است. ایرانیان از دیرباز به کار با مس و شیشه و همچنین به کنگره‌های آنها با طراحی‌های خاص توجه داشتند.
شیشه‌گری یکی از مهمترین دستاوردهای فناورانه در جهان است که ایرانیان از دیرباز در زمینه‌ی آن پیشتاز بودند. آثار شیشه‌ای ایرانی در سطح جهانی شناخته شده و مورد تقدیر قرار گرفته‌اند. در دوران سلجوقیان، این صنعت به اوج خود رسید و آثار بسیار زیبا و با ارزشی تولید شد. این دوره، زمانی بود که شیشه‌گری به یک هنر و صنعت روزمره در جامعه‌ی ایرانی تبدیل شد و ظروف شیشه‌ای با طراحی‌های زیبا و منحصر به فرد تولید می‌شدند.
با پیشرفت و گسترش این صنعت در دوره‌های بعدی، مهارت‌ها و فنون جدیدی به کار گرفته شدند و این صنعت همچنان به عنوان یکی از نمادهای فرهنگی و هنری ایران شناخته می‌شود.
در این دوره، ایرانیان با توانایی ایجاد فناوری برای ساخت و ایجاد نقوش برجسته بر روی شیشه، این صنعت را به یک فناوری پیشرفته تبدیل کردند. همچنین، می‌توان ایرانیان را اولین فلزکاران و به ویژه مسگران شناخت که به عنوان فناوران این حوزه شناخته می‌شدند. آنها با توانایی‌های بی‌شماری مانند ضدعفونی کردن در غذا، مقاومت در برابر حرارت و ایجاد طرح‌های زیبا، سریعاً باعث گسترش این هنر در سراسر جهان شدند.
ظروف مسی با تنوع ارکان و ویژگی‌هایی از جمله ویژگی‌های پزشکی تا هنری، اکنون به یکی از صنایع دستی محبوب تبدیل شده‌اند که ایران در آن نقش مهمی دارد.
3. سرامیک و سفال
سفال و سرامیک یکی از قدیمی‌ترین هنرهای طراحی در ایران به شمار می‌رود. استفاده از آن در آثار تاریخی و فرهنگی مختلف، همچنین نقش آن در ساخت ابزارهای دکوری و کاربردی، باعث شده است که این صنعت در سراسر جهان محبوبیت داشته باشد و ایران نیز سهم قابل توجهی در این بازار را به خود اختصاص دهد.
علم سفال و سرامیک با ساختن ظروف گلی آغاز شده است، که در آن پیاله‌ها و کوزه‌های سفالی از دوران‌های گذشته مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند.
این علم با قدمتی ۱۰ هزار ساله، یکی از صنایع پیشرفته بالقوه باستانی بوده و قدیمی‌ترین کارگاه‌های سفالگری جهان در شوش واقع شده‌اند.
همچنین، معرق کاری کاشی که با استفاده از سرامیک و کاشی‌ها انجام می‌شود، با طراحی و رنگ‌بندی دقیق، بسیاری از نمادهای تاریخی را به خود مزین کرده است.
4.هنری های معرق و مینا کاری
ایران یکی از اصلی‌ترین صادرکنندگان میناکاری و چوب‌های طراحی شده با معرق است. این هنرها با طراحی‌های خاص و ظرافتی که در آنها به کار رفته، هر بیننده‌ای را به خود جذب می‌کنند. این نوع از صنایع دستی، به دلیل تشابه در عملکرد با دیگر هنرهای دستی مانند کاشی‌کاری معرق، تأثیرات گوناگونی را در طول زمان در نوع و کاربرد طراحی خود ایجاد کرده‌اند.
هنرهای چوبی با ارائه جلوه‌های مختلف و استفاده از آنها در آثار متنوع، یکی از نمادهای محبوب صنایع دستی ایران در سطح جهانی محسوب می‌شوند. این هنرها نقش قابل توجهی را در صنعت صادراتی کشور به عهده دارند.
5. زیورآلات باستانی
تولید و طراحی زیورآلات از آلیاژهای گرانبها، همواره جزء صنایع محبوب و مورد توجه در ایران و کشورهای دیگر بوده است. در شهرهای ایران، به ویژه در مناطق غربی و جنوبی، با داشتن تنوعی از آلیاژهای ارزشمند از جمله طلا، نقره، و فیروزه، تولید و خلق انواع زیورآلات با طرح‌های متنوع و متناسب با فرهنگ و هنر محلی آغاز شده است.
این زیورآلات، در گذشته به همراه لباس‌های محلی استفاده می‌شدند و نقش مهمی در تقویت آداب و رسوم و نمادهای مختلف اقوام ایرانی داشتند. این سنت، باعث ایجاد یک فرهنگ متمایز بر پایه پوشش‌های خاص و تمایز آنها با یکدیگر گشته است.
طراحی و شکل دهی به این زیورآلات ارزشمند، توجه کشورهای همسایه و سطوح دیگر جهان را به خود جلب کرده و در قرون گذشته به یکی از صنایع دستی لوکس و محبوب تبدیل شده است. امروزه، مردم می‌توانند بخشی از هویت خود را از طریق طرح‌های اصیل این اقوام در زیورآلات پیدا کنند.
6. قلابدوزی
این هنر، قلابدوزی نام دارد که به دوره‌ای حدود 550 سال قبل از میلاد مسیح باز می‌گردد، و به عنوان یکی از برجسته‌ترین آثار رودوزی ایرانی شناخته می‌شود.
این هنر با استفاده از ابزارهای بسیار ساده انجام می‌شود. واقعیت این است که با استفاده از نخ‌های ابریشمی و رنگ‌های متنوع، آثار هنری بر روی پارچه‌ها به وجود می‌آید. اغلب از پارچه‌های با کیفیت بالا و از جنس ماهوت برای این منظور استفاده می‌شود.
این نوع هنر در مختلف زمینه‌های تزئینی مانند لباس، دامن، پرده و غیره کاربرد دارد.
با توجه به قدمت خود، این هنر در تاریخ ایران به یکی از پایه‌های اصلی هنرهای دستی این مرزوبوم مبدل شده است و از طریق صادرات، جامعه بین‌المللی را با این هنر آشنا کرده و طرفداران بسیاری را به خود جذب کرده است.
7. سرمه دوزی
این هنر با قدمتی که به دوران اشکانیان بازمی‌گردد، یکی از قدیمی‌ترین اشکال هنر تزیینی پارچه است و با توجه به تاریخچه‌ی بلند ایران در صنایع هنر دستی، به یکی از مراکز مهم این هنر تبدیل شده است. محبوبیت این هنر به حدی رسید که در دوران تیموریان، پرده‌های تزئینی خانه‌ی کعبه با استفاده از سرمه دوزی ساخته شدند که باعث ظهور نقش و نگاره‌های بسیار زیبا و منحصر به فرد در کعبه شد.
سرمه‌ها به طور معمول از فلزات گرانبها و براق مانند طلا و نقره ساخته می‌شدند. اما در ادامه، به دلیل ایجاد کاربرد عمومی‌تر و همچنین کاهش هزینه، از فلزات آلیاژی دیگری استفاده شد که با همان زیبایی، اما با قیمت کمتری به ایجاد نقش‌های تزئینی می‌پرداختند.
ایران با داشتن پتانسیل قوی در این زمینه، از گذشته تا به امروز یکی از بزرگترین و معروف‌ترین صادرکنندگان هنر سرمه‌دوزی است.
نظرات کاربران