ریشه زبان‌های دنیا در کجا نهفته است؟

جهانیان به زبان‌های هزارانی صحبت می‌کنند، اما کدام زبان به عنوان قدیمی‌ترین زبان منقرض و زنده شناخته می‌شود؟

با بیش از ۷۱۰۰ زبان که امروزه توسط انسان‌ها به کار می‌رود، دانشمندان آشنا هستند. نزدیک به ۴۰ درصد از این زبان‌ها در معرض انقراض قرار دارند، به این معنا که تعداد افرادی که از این زبان‌ها استفاده می‌کنند، در حال کاهش است. بعضی از این زبان‌ها تنها توسط کمتر از هزار نفر تکلم می‌شوند، در حالی که بیش از نیمی از جمعیت جهان از ۲۳ زبان رایج استفاده می‌کنند. این زبان‌ها و زبان‌هایی که دیگر به کار نمی‌رود، هزاران تعامل انسانی را به هم متصل می‌کنند. از این رو، تشخیص قدیمی‌ترین زبان جهان به عنوان چیزی بیش از یک کنجکاوی در حوزه زبان شناخته می‌شود.

برای تفسیر نوشتارهای کتیبه‌های گمشده یا ردیابی تکامل زبان‌های زنده، زبان‌شناسان باید به سؤالاتی پاسخ دهند که از زمینه زبان فراتر می‌روند. این تحقیقات آن‌ها را به اسرار تمدن‌های گذشته نزدیک می‌کند و باعث شروع گفتگوهایی می‌شود که علم و فرهنگ را به یکدیگر پیوند می‌دهد.

کلر بوورن، استاد زبان‌شناسی در دانشگاه ییل، می‌افزاید: “زبان‌های باستانی همانند زبان‌های مدرن برای درک گذشته اهمیت دارند. می‌توانیم تاریخ مهاجرت‌ها و تعاملات انسانی را از طریق زبان پیگیری کنیم. در برخی موارد، اطلاعات زبان تنها منبع اطلاعاتی قابل اعتماد ما درباره گذشته است. واژگانی که در طول زمان ردپایشان قابل ردیابی است، نماینده تصویری از فرهنگ و اجتماعات گذشته می‌شوند.”

زبان به اشکال مختلفی اعم از گفتار، حرکات و نوشتار ظاهر می‌شود، اما همه این اشکال شواهدی قطعی به جا نمی‌گذارند. تعیین سن یک زبان نیازمند رویکردهای مختلفی است که توسط کارشناسان برای این منظور به کار می‌رود.

هیروگلیف مصری از قدیمی‌ترین زبان‌های منقرض‌شده دنیا است.

دنی هیبر، زبان‌شناسی که با مطالعه زبان‌های در خطر انقراض سر و کار دارد، تأکید دارد که ردیابی قدیمی‌ترین زبان‌ها وظیفه‌ای پیچیده را در بر دارد. او اشاره می‌کند به یکی از راه‌های شناسایی منشأ یک زبان، که در آن نقطه‌ای را مشخص می‌کنیم که در آن زبان واحد به گویش‌های مختلف تبدیل می‌شود و افراد صاحب این گویش‌ها نمی‌توانند به یکدیگر بفهمانند. به عنوان مثال، چقدر باید به گذشته بازگردیم تا انگلیسی‌زبانان بتوانند حرف‌های آلمانی‌زبانان را درک کنند؟ این نقطه زمانی که انگلیسی و آلمانی به عنوان زبان‌های مجزا از یک زبان مشترک اشتقاق یافته‌اند، نشانه منشأ آن‌هاست.

با این حال، اگر فرض کنیم که بیشتر زبان‌ها را می‌توان به یک زبان انسانی اصلی و جهانی بازگرداند، می‌توانیم بگوییم که همه زبان‌ها به یک اندازه قدیمی هستند. هیبر اظهار می‌کند: “شما می‌دانید که نسل پدر و مادر شما به زبان خاصی صحبت می‌کردند و همینطور نسل پیشین از آن‌ها. از این رو، می‌توانید تصور کنید که تمام زبان‌ها از یک منشأ مشترک تبدیل شده‌اند.”

اما اثبات وجود یک زبان اولیه انسانی، به عبارت دیگر جد مستقیمی برای تمام زبان‌ها جهان، کاری غیرممکن است. به همین دلیل، برخی از زبان‌شناسان معتقدند که قدیمی‌ترین زبان، زبانی است که تاریخچه نوشتاری آن از سایرین به قدمت‌تر باشد.

تاریخ نوشتار به عنوان شواهدی از زبان‌های قدیمی‌تر به زبان‌هایی که از خط میخی استفاده می‌کردند، بازمی‌گردد. این خط میخی شامل علامت‌های گوه‌مانندی بود که روی تابلوهای گلی ثبت می‌شدند. این زبان‌ها شامل زبان سومری و زبان اَکَدی هستند که حداقل به ۴۶۰۰ سال قبل برمی‌گردند. ترجمه‌هایی از نوشته‌های هیروگلیف مصری نیز در مقبره فرعون پریبسن یافته شده‌اند که

تقریباً به همان دوره تاریخی بازمی‌گردد. این ترجمه اولین جمله شناخته‌شده در تاریخ بشر را تشکیل می‌دهد: “او دو سرزمین را برای پسرش متحد کرده است.”

باستان‌شناسان و زبان‌شناسان به طور عمومی اتفاق نظر دارند که سومری، اکدی و مصری به عنوان قدیمی‌ترین زبان‌هایی شناخته می‌شوند که دارای تاریخچه نوشتاری واضحی هستند. این سه زبان همگی منقرض شده‌اند، به این معنی که دیگر به طور فعال استفاده نمی‌شوند.

زبان چینی یکی از قدیمی‌ترین زبان‌های زنده ددنیا است.

اما برای عنوان “قدیمی‌ترین زبانی که هنوز مردم با آن صحبت می‌کنند”، تعدادی رقیب وجود دارد. زبان عبری و عربی دارای جدول زمانی هستند که زبان‌شناسان می‌توانند آن را پیگیری کنند. این دو زبان نمونه‌هایی از این دسته هستند. اگرچه اولین شواهد نوشتاری این دو زبان به حدود ۳۰۰۰ سال پیش بازمی‌گردد، هر دو به خانواده زبان‌های آفروآسیایی (زبان‌های آفریقایی-آسیایی) تعلق دارند و ریشه‌ی آن‌ها به ۲۰ هزار تا ۱۰ هزار سال پیش (۱۸۰۰۰ تا ۸۰۰۰ سال قبل از میلاد) برمی‌گردد.

زبان سانسکریت نیز از قدیمی‌ترین زبان‌هایی است که هنوز مردم با آن صحبت می‌کنند. این زبان در حدود ۴۵۰۰ سال پیش ظهور یافته است، اگرچه تاریخ دقیق پیدایش آن مورد بحث قرار دارد.

اولین شواهد نوشتاری مرتبط با زبان چینی از نوشته‌های روی پوسته لاک‌پشت و استخوان حیوانات به دست آمده‌اند که قدمت آن‌ها به حدود ۳۳۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. با این حال، حروف الفبای چینی به مرور زمان ایجاد شدند.

هنگامی که به دوره‌های دو هزار سال گذشته بازگردیم، سوابق زبانی کمتر واضح می‌شود. دون پاتل، استاد مطالعات جنوب آسیا در دانشگاه پنسیلوانیا، می‌گوید که قدیمی‌ترین سوابق نوشتاری مرتبط با زبان سانسکریت (زبان باستانی هند) بین سال‌های ۱۵۰۰ تا ۱۲۰۰ پیش از میلاد را دارد. پاتل توضیح می‌دهد: “به نظر من، سانسکریت قدیمی‌ترین تقلید زبانی پایدار است، به این معنا که هنوز هم در حال تولید ادبیات و مورد استفاده مردم قرار می‌گیرد.”

بعضی از زبان‌شناسان دلیل می‌آورند که سانسکریت پیش از زبان تامیل به وجود آمده و زبان تامیل یک نوع زبان دراویدی است که هنوز توسط حدود ۸۵ میلیون نفر در جنوب هند و سریلانکا به کار می‌رود. تاریخچه زبان تامیل توسط دانشمندان به مدت حداقل ۲۰۰۰ سال مستند شده است.

سن قدیمی‌ترین بازمانده از ادبیات تامیل، یعنی کتاب گرامر تامیل (Tolkāppiyam)، به تخمین از ۷ هزار تا ۲۸۰۰ سال قدمت دارد و متغیر است. پاتل اظهار می‌کند: “درباره تاریخ دقیق متون باستانی که به تامیل نسبت داده می‌شوند و اینکه آیا زبان مورد استفاده واقعاً به اندازه کافی مشابه تامیل امروزی است تا بتوان آن را یک زبان تشخیص داد، اختلاف‌هایی در میان پژوهشگران وجود دارد.”

این اختلاف‌نظر درباره قدمت زبان‌های سانسکریت و تامیل نمایانگر مسائل گسترده‌تری در خصوص تعیین قدیمی‌ترین زبان جهان است. پاتل توضیح می‌دهد که مردم به منظور اثبات اینکه زبان‌شان قدیمی‌ترین زبان است، ممکن است به ساختن یک تاریخ جدید پرداخته و این امر به عنوان یک علامت افتخار در نظر گرفته می‌شود.

جمع‌بندی

تعدادی از زبان‌ها به طور کامل منقرض شده‌اند، به این معنی که دیگر هیچ فردی از آن‌ها برای ارتباط استفاده نمی‌کند. اما برخی دیگر از زبان‌ها همچنان در حال استفاده هستند و به زبان‌های زنده معروفی تبدیل شده‌اند. تعیین قدیمی‌ترین زبان در جهان واژه‌بستنی است و برای این منظور، دانشمندان از روش‌های مختلفی استفاده می‌کنند. برخی زبان‌شناسان زبانی را از بقیه به عنوان قدیمی‌ترین می‌شناسند که دارای تاریخچه نوشتاری قدیمی‌تری نسبت به دیگر زبان‌ها باشد. به این ترتیب، زبان‌های سومری و اکدی که از خط میخی استفاده می‌کنند و همچنین هیروگلیف مصری به‌عنوان قدیمی‌ترین زبان‌های شناخته‌شده در نظر گرفته می‌شوند.

در مورد قدیمی‌ترین زبان زنده در دنیا، زبان‌شناسان به‌طور کلی خانواده‌های زبانی آفریقایی-آسیایی را به‌عنوان قدیمی‌ترین خانواده زبانی معرفی می‌کنند که زبان‌هایی مانند زبان عبری و عربی در آن‌ها قرار دارند. همچنین برخی از زبان‌شناسان سانسکریت، زبان تامیلی و زبان چینی را نیز به عنوان ممکنات برای قدیمی‌ترین زبان زنده جهان مطرح کرده‌اند.