امروز، ارزش هنرهای اصیل ایرانی به نحوی بی‌سابقه بر جوامع تاثیر گذاشته است که بیش از هر زمان دیگری، از زیبایی و ارزش آنها پذیرفته‌تر می‌شود. بشر امروز، با وقوع عصر جدید، به دنبال شناخت عمیق‌تر و ارتباط نزدیک‌تر با هنر و ارزش‌هایی که در سازه‌های دست‌ساز زیبا نهفته شده است، هستند. یکی از این هنرهای ارزشمند، منبت‌کاری روی چوب است که از گذشته‌های دور، جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ و هنر ایران داشته است.
هنر منبت‌کاری
هنر منبت‌کاری بر روی مختلف زمینه‌ها از جمله چوب، سنگ، استخوان و فلز انجام می‌شود، اما منبت‌کاری روی چوب به‌عنوان یکی از شاخه‌های برجسته‌ترین این هنرها شناخته می‌شود. این هنر، با استفاده از ابزارهای سنتی و فنون متقن، طرح‌ها و نقوشی را بر روی سطوح چوبی ایجاد می‌کند که همچون آثاری از هنر و دقت بی‌نظیر ایرانی به چشم می‌آید.
هنر منبت‌کاری، یکی از هنرهای اصیل و دلچسب ایرانی است که توانسته است با زیبایی و هنر خود، دید انسان‌ها را در سراسر جهان به خود جلب کند. این هنر به عنوان یکی از صنایع دستی محسوب می‌شود و جزو آن‌هاست که از طریق کنده‌کاری و حکاکی بر روی چوب طبیعی و با استفاده از دستان ماهر هنرمندان، شکل می‌گیرد. به طور خاص، منبت‌کاری اصیل آن، آنچه که با استفاده از دست و ابزار سنتی بر روی چوب انجام می‌شود است، نه با استفاده از ماشین یا روش‌های دیگر یا حتی بر روی مواد غیرطبیعی.
در این متن قصد داریم که بیشتر در مورد این هنر زیبا و دوست‌داشتنی ایرانی صحبت کنیم.
مفهوم منبت‌کاری
اگر بخواهیم توضیح دقیقی از هنر منبت را ارائه دهیم، باید بگوییم که منبت، فرآیندی هنری است که در آن کنده‌کاری و برجسته‌سازی بر روی سطح چوب طبیعی انجام می‌شود، و این عمل به وسیله‌ی هنر دست استاد منبت‌کار انجام می‌پذیرد. اصطلاح هنر منبت، به استفاده از تکنیک‌های هنری برای ایجاد نقش‌ها و آرمان‌های برجسته بر روی سطح یک ماده‌ی کاربردی اشاره دارد که در بیشتر موارد، این ماده چوب است.
معمولاً منبت‌کاری بر روی چوب انجام می‌شود، اما این معنا را دارد که می‌تواند بر روی سایر موادی مانند فلز نیز انجام شود، اما در فرهنگ عمومی، هنر منبت کاری اغلب به منبت کاری چوب اشاره دارد. بنابراین، منبت کاری در زبان روزمره به معنای کار کردن و برجسته سازی نقوش بر روی چوب است.
منبت‌کاری همچنین به عنوان یک هنر مهم و مورد توجه شناخته می‌شود و در زمینه صنایع قرار دارد. با استفاده از این هنر و صنعت، آثار تزئینی و کاربردی بسیاری تهیه و ساخته می‌شود که علاوه بر کاربردهای عملی، زیبایی ظاهری دارند و به زیبایی محیطی که در آن استفاده می‌شوند، افزوده می‌شوند.
هنر منبت، یک هنر شناخته شده به ابعاد جهانی است. اگرچه تا کنون به اندازه‌ای که باید، درباره‌ی ارزش و اهمیت این هنر بحث و گفتگو نشده، اما امروزه تمایل بیشتری در افراد به سوی این هنر ارزشمند و نفیس ایرانی مشاهده می‌شود و افراد بیشتری از آن استقبال می‌کنند.
هنر منبت به طور گسترده در آثار هنری تزئینی و حجمی به کار می‌رود و این هنر اصیل ایرانی، مجدداً به محل توجه هنردوستان ایرانی بازگشته است.
سابقه تاریخی منبت‌کاری
ریشه‌ی لغوی کلمه‌ی منبت‌کاری
شاید برای شما جالب باشد که بدانید منشأ کلمه “منبت” چیست!
منبت به معنای محل رشد و رویش نباتات و گیاهان است. در آغازین طرح‌های هنری منبت‌کاری، اغلب شامل نقوشی از گل‌ها، برگ‌ها و گیاهان بودند. به همین دلیل، هنرمندان ایرانی نام “منبت” را به معنای محل رشد و رویش گل یا گیاه بر این هنر ارزشمند و ارزشمند قرار دادند.
در لغت‌نامه‌ی دهخدا، کلمه “منبت” به معنای رشد داده شده و توسعه یافته تفسیر می‌شود که با همان تعریف فوق ارتباط دارد.
هنر منبت‌کاری در ایران از چه زمانی شروع شد؟
بدون شک، تاریخچه‌ی منبت‌کاری در ایران قابل تخمین نیست، اما به نظر می‌رسد که این هنر حداقل دوره‌ای بیش از هزار و پانصد ساله دارد و شواهدی حتی از زمان هخامنشیان نیز اشاره به وجود آن داریم. اما بیشتر مورخان معتقدند که این هنر بیشتر با دوره‌ی ساسانیان و پیش از اسلام ارتباط دارد.
با اطمینان می‌توان گفت که منبت کاری در ایران به شکل شناخته شده‌ی امروزی، ریشه‌ی عمیقی در گذشته دارد که نشان از هنر و ذوق مردمان این سرزمین در طول تاریخ دارد.
قدمت آثار منبت‌کاری شده در ایران
در مسجد جامع عتیق شیراز، درب چوبی واقع شده است که به قرن سوم هجری میلادی باز می‌گردد. این درب، مهم‌ترین و معروف‌ترین آثار باقی‌مانده از ۱۲۰۰ سال پیش را نمایان می‌کند. زیر ساخت این درب از چوب تبریزی ساخته شده است و روی آن، با استفاده از چوب گردو، طرح‌ها و نقوشی ایجاد شده است که به عنوان یک اثر هنری بی‌نظیر و با ارزش شناخته می‌شود.
شکل‌گیری منبت‌کاری به چه صورت بوده است؟
منبت‌کاری یکی از هنرهایی است که از ذوق و استعداد هنرمندان مردمانی الهام گرفته است. همانطور که فردوسی بزرگ درباره آن اظهار نمود: “هنر نزد ایرانیان است و بس!”
بدون شک، فقط افرادی که عاشق هنر و دارای ذوق هستند، می‌توانند از قطعات چوبی غیرزنده، آثاری زیبا و برجسته خلق کنند. برخی از این آثار به مدت صدها سال باقی مانده‌اند و هنوز هم جلوه و زیبایی خود را حفظ کرده‌اند. نیاکان ما با استعداد و دانش هنری‌شان توانستند با استفاده از چوب، اثاری زنده و خلّاقانه بسازند و این هنر را به داخل خانه‌ها بیاورند.
با توجه به دسترسی آسان به چوب و هزینه‌ی پایین آن، نیاکانمان با استفاده از ابزارهای تیز، نقوش و طرح‌های زیبا را بر روی چوب حک کردند و اینگونه هنر منبت کاری شکل گرفت و وارد خانه‌های ایرانیان شد.
منبت‌کار کیست؟
به وضوح مشخص است که مهارت منبت کاری به افرادی اطلاق می‌شود که با استفاده از هنر و قدرت خلاقیت و ذوق هنری خود، قادر به ایجاد نقوش و نگاره‌های برجسته و زیبا بر روی چوب طبیعی هستند.
هنر و ذوق هنری منبت کار تأثیر قابل توجهی بر نتیجه نهایی کار دارد و به همین دلیل، آثار هنری منبت کاری ارزش و اهمیت بیشتری دارند و به عنوان آثاری برجسته، منحصر به فرد و ویژه شناخته می‌شوند.
منبت‌کاری در خانه
می‌توانید بدون حضور در دوره‌ها و بدون نیاز به آموزش از استادان به صورت حضوری، با شرکت در دوره‌ها و کلاس‌های آنلاین، شروع به یادگیری هنر منبت کاری در منزل کنید. در این هنر، نیازی به فضای بزرگ نیست، اما برای ایمنی و کیفیت کار، باید نوع چوب و اندازه آن را با دقت انتخاب کنید تا در هنگام کار در منزل با مشکل مواجه نشوید.
مهم‌ترین عنصر در منبت‌کاری، برجستگی است:
در هنر منبت، طرح‌ها و نقوش به صورت برجسته بر روی چوب ایجاد می‌شوند و پدید می‌آیند. ابتدا، اطراف طرح و نقش مورد نظر با استفاده از ابزارهای خاص کنده‌کاری و حذف می‌شود. سپس، نقش مورد نظر به صورت برجسته از داخل چوب برون می‌آید. منبت‌کاری که زمینه‌ای داشته باشد یا زمینه آن به طور کامل حذف شده باشد، هر دو روش معمولی در این هنر هستند.
اما هر گونه کاری که به صورت برجسته نباشد، به عنوان منبت شناخته نمی‌شود.
ویژگی‌های یک منبت خوب
هنر، چه در قالب فرش دستباف یا تابلوی منبت، زمانی ارزشمند است که بی‌نقص و بدون اشتباه باشد. بنابراین، هر نوع اثر هنری، باید در دسته خود، بدون ایراد و کاملاً کامل باشد تا به عنوان یک اثر نفیس و ارزشمند شناخته شود.
در هنر منبت‌کاری، کیفیت یک منبت نفیس و برجسته از وجود یک زمینه یکنواخت و صاف، و طرح‌هایی که به یک اندازه و تناسب باشند، برمی‌آید. همچنین، فاصله‌ها و خطوط باید با دقت یکسانی داشته باشند و تعیین کننده‌ی حد فاصله نیز باید به دقت رعایت شود.
نوع چوبی که در منبت‌کاری استفاده می‌شود نیز بسیار مؤثر است. چوب با دوامی بالا، بافت متراکم و بدون ایراد ارزش کار را افزایش می‌دهد.
علاوه بر این، دستان هنرمند نیز نقش مهمی در ارزش یک منبت دارند. یک هنرمند با تجربه و شهرت می‌تواند منبت‌هایی با ارزش بیشتری ایجاد کند. همچنین، طرح‌ها و خطوطی که پیچیده‌تر و با دقت بیشتری انجام شوند، نشان دهنده تخصص و تجربه‌ی بیشتر هنرمند است و ارزش کار را بالا می‌برد.
آشنایی با مغار منبت‌کاری و کاربرد آن
اکنون که با مراحل منبت‌کاری روی چوب آشنا شده‌اید، ممکن است این سوال به ذهنتان خطور کرده باشد: مغار چیست و چه کاربردی دارد؟
مغار ابزاری در هنر منبت کاری است که با آن می‌توان طرح‌های مختلف را بر روی چوب ایجاد کرد. این ابزارها در اندازه‌ها و شکل‌های متنوعی طراحی شده‌اند و هر یک ویژگی‌ها و عملکردهای مختلفی دارند. بعضی از مغارها مناسب برای ایجاد طرح‌های دقیق و ریز هستند، در حالی که دیگران برای باربرداری و ایجاد خطوط بر روی چوب استفاده می‌شوند.
در هنر منبت‌کاری، معمولاً از چکش برای ضربه زدن به مغار استفاده می‌شود. استفاده از دست برای ضربه زدن به مغار، حتی برای کارهای دقیق و ریز، ممکن است باعث آسیب دیدن بافت پوست دست و اعصاب شود. بنابراین، در صورت تمایل به یادگیری این هنر، بهتر است از ابتدا مهارت استفاده از چکش را به جای دست را بیاموزید.
مغار معمولاً با دست چپ گرفته و چکش با دست راست به آن ضربه می‌زند، البته این قاعده برای افراد چپ‌دست برعکس است. همچنین، زاویه‌ای که مغار با سطح چوب قرار می‌گیرد، به میزان باری که لازم است از روی چوب برداشته شود بستگی دارد. زاویه‌ای که مغار با سطح چوب ایجاد می‌کند، تعیین‌کننده باربرداری بر روی سطح چوب است.
برای ایجاد خطوط بر روی چوب نیز، منبت کاران مغار را عمودی بر روی چوب قرار داده و با ضربه‌هایی به آن، خطوط مورد نظر را ایجاد می‌کنند.
متریال اصلی صنعت و هنر منبت‌کاری چوب طبیعی است
همانطور که اشاره شد، هنر منبت‌کاری بر روی چوب طبیعی از انواع مختلف درختان استفاده می‌کند. چوب‌های جنگلی متنوعی در صنعت و هنر منبت‌کاری به کار می‌روند و برای خلق آثار هنری مورد استفاده قرار می‌گیرند.
مهم‌ترین انواع چوب برای هنر منبت کاری عبارتند از:
- چوب تبریزی
- چوب درخت گردو
- چوب درخت گردو
- چوب درخت شمشاد
همچنین، انواع دیگری از چوب‌های درختان نیز برای هنر منبت کاری استفاده می‌شوند که بسته به شرایط جغرافیایی و امکان دسترسی متفاوت مناطق، متنوع هستند. برای دستیابی به اثر هنری بی‌نقص، انتخاب درست چوب بسیار اهمیت دارد. منبت کار باید در انتخاب چوب، دقت و توجه لازم را به خرج دهد، زیرا این کار زمان‌بر و پر زحمت است و اگر اشتباهی رخ دهد، ممکن است منجر به هدر رفتن وقت و انرژی و هزینه‌های مادی و معنوی شود.
هر کدام از این چوب‌ها، دارای زیبایی و رنگ منحصر به فرد خود هستند که می‌توانند جلوه ویژه‌ای به اثر نهایی ببخشند و آن را زیباتر و دلنشین‌تر کنند.
مراحل منبت‌کاری روی چوب
فرآیند منبت‌کاری روی چوب شامل هفت مرحله اصلی است که در زیر به شرح هرکدام از آنها می‌پردازیم:
انتخاب طرح و طراحی نقشه
هر اثر هنری، بدون استثنا، به نقشه و طرح اولیه نیاز دارد. نقشه‌ی منبت، که توسط طراح هنرمند ایجاد می‌شود، اساس آثار منحصر به فرد است. طراحی منبت وابسته به سلیقه و ایده‌های هنرمند است و می‌تواند شامل طرح‌های گل دکوراتیو، الگوهای اسلیمی، خطوط و موارد دیگر باشد.
انتخاب چوب مناسب منبت‌کاری
انتخاب چوب منبت‌کاری، دارای چالش‌های خاصی است زیرا کیفیت نهایی و زیبایی اثر نهایی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. چوب‌هایی که بافت نرم و سبکی دارند، برای منبت‌کاری مناسب نیستند. برای این کار، بهتر است از چوب‌هایی با بافت ریز، متراکم و سنگین و بدون گره استفاده کرد تا بتوانند ضربات مغار و چکش را تحمل کرده و در حین انجام کار، شکست نخورند.
همچنین بهتر است که چوب انتخابی راست‌تار باشد. چوب راش، گردو و گلابی از جمله بهترین انتخاب‌ها برای انجام کار منبت هستند. در زیبایی هنر منبت، رگه‌های طبیعی در چوب نقش بسیار مهمی ایفا می‌کنند. این رگه‌ها باعث می‌شوند که اثر منبت زیبا و طبیعی به نظر بیاید. استفاده صحیح و مناسب از این رگه‌ها، باعث ایجاد خطوط سایه و روشنی زیبا در اثر منبت می‌شود.
انتخاب جهت چوب در تابلوهای منبت‌شده با طرح و رنگ، یکی از جنبه‌های مهمی است که هنرمند منبت‌کار باید به آن توجه کند. به‌عنوان مثال، اگر نور به سمت بالای تابلو تابانده شود، طبیعتاً قسمت پایین تیره‌تر خواهد بود و باید رنگ چوب در این قسمت از روشن به تیره تغییر کند.
هنرمند منبت‌کار باید بر اساس تجربه و مهارت خود، به این نکات توجه کند و چوب مناسبی را انتخاب کند که علاوه بر دوام و ماندگاری، زیبایی لازم را به تابلو ببخشد. استادان منبت‌کار معمولاً در یک تابلوی منبت، به جای استفاده از یک رنگ چوب، از چوب‌های مختلف با رنگ‌های متنوع یا حتی یک چوب با رنگ‌های گوناگون استفاده می‌کنند.
این روش به آنها امکان می‌دهد که هارمونی و زیبایی طبیعی را به اثر هنری خود بخشند. استفاده از چوب‌هایی با رنگ‌های مختلف، این مزیت را دارد که باعث می‌شود برجستگی‌ها و فرورفتگی‌های اثر، به طور خاص در پایان کار، به وضوح ظاهر شوند.
انتقال طرح بر روی چوب
در این مرحله، فرد منبت‌کار، باید طرح روی چوب را با دقت انتقال دهد، تا بتواند آن را از دل چوب جدا کند و بخش‌های اضافی آن را حذف کند.
آماده کردن چوب
اگر چوبی که برای منبت‌کاری انتخاب شده، خیلی سفت و سخت باشد، ممکن است نیاز باشد منبت‌کار، سطح آن را با کمی نفت، نرم‌تر کند تا کار برای انجام منبت‌کاری آسان‌تر شود. به منظور این کار، سطح چوبی که قرار است منبت کاری بر روی آن انجام شود، با مقدار کمی نفت پوشیده می‌شود و به آن مدتی زمان داده می‌شود تا چوب نرم شود و برای کار آماده شود.
جدا کردن طرح از زمینه
ابتدا باید با مغارهای درشت، اطراف محدوده‌ی طرح بارگیری و از زمینه جدا شود. این عملیات ابتدا با استفاده از مغارهای درشت و سپس با مغارهای نسبتاً کوچک‌تر انجام می‌شود.
متخصصان در حین انجام این کارها، هر چه نزدیک‌تر به محدوده‌ی اصلی طرح می‌رسند، از مغارهای کوچک‌تری استفاده می‌کنند تا به طرح آسیبی وارد نشود. بعد از تخلیه کامل محدوده‌ی طرح و جدا سازی آن از زمینه، زمینه را با استفاده از مغارهای تخت و صاف و یکنواخت می‌کنند.
اجرای طرح منبت روی چوب
پس از جدا شدن کامل طرح مورد نظر از زمینه، با بهره‌گیری از مغارها و ابزارهای گوناگون، به اجرای طرح و ایجاد شکل دادن به چوب می‌پردازند و سپس آن را بازآرایی و تزئین می‌کنند.
پرداخت منبت
پس از انجام کار، سطوح مورد نظر برای سمباده‌کشی به منظور حصول از صافی و یکنواختی پرداخته می‌شود و سپس برای رنگ آماده می‌شود. این مرحله معمولاً توسط رنگ‌کاران انجام می‌شود، اما در هر صورت، در فرآیند منبت، لازم است که سطوح با استفاده از سمباده صاف و سپس رنگ شوند، که به آن به عنوان مرحله‌ی “سمباده‌کشی و رنگ‌دهی” اشاره می‌شود.
انتخاب چوب مناسب منیت‌کاری
شاید این سؤال به ذهن شما بیاید که چه نوع چوبی برای هنر منبت‌کاری مناسب است؟ بهترین پاسخ این است که برای منبت‌کاری، باید چوبی انتخاب کرد که از لحاظ استحکام، دوام و البته زیبایی کافی برخوردار باشد و بتواند این سه ویژگی را به طور مداوم حفظ کند. اگر چوب نتواند استحکام خود را حفظ کند و یا زیبایی خود را از دست بدهد، برای منبت‌کاری مناسب نیست.
علاوه بر این، چوب مناسب برای هنر منبت‌کاری باید از جنسیت محکم و فشرده باشد تا بتواند ضربات و فشار ناشی از تراش و کنده کاری را تحمل کند. چوب‌هایی که بافت فشرده‌ای ندارند و به طور اصطلاحی از بافت نرم تشکیل شده‌اند و محکم نیستند، هرگز برای منبت‌کاری مناسب نیستند و از استحکام کافی برای این کار برخوردار نیستند.
یکی از موارد دیگری که در انتخاب چوب مناسب برای هنر منبت‌کاری باید به آن توجه داشته باشید، یکپارچه بودن بافت چوب و به طور کلی، سلامت آن است. چوبی که بافت یکپارچه و سالمی نداشته باشد، برای منبت‌کاری مناسب نیست و نباید از آن استفاده شود.
کلام پایانی
هنر منبت‌کاری یک اصالت فرهنگی است که با ایجاد زیبایی در چوب، اثرهای هنری ارزشمندی را به وجود می‌آورد. این هنر، از یک تکه چوب بی‌جان، یک آثار هنری زیبا و نفیس می‌سازد. مراحل اصلی منبت‌کاری بر روی چوب به شرح زیر است:
امروزه، هنر منبت‌کاری علاوه بر استفاده در خلق تابلوهای هنری، در صنایع چوبی و دکوراسیون داخلی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد، به ویژه در ساخت کابینت‌های سنتی که از ترکیب هنر منبت‌کاری و چوب کلاسیک ساخته می‌شوند. این کابینت‌ها فضایی باشکوه و دلپذیر را ایجاد می‌کنند که مشاهده و استفاده از آنها لذت بی‌نظیری را به همراه دارد.
از آنجا که هنر منبت‌کاری به نحو کافی توجه نشده بود، اما با علاقه‌مندی بیشتر افراد به طرح‌های سنتی و ارزش‌های قدیمی، این صنعت دستی دوباره به ارزش ویژه‌ای دست یافته است. با پیشرفت فناوری و گسترش روزافزون ارتباطات، افراد بیشتری با دنیای هنر و صنایع دستی آشنا شده‌اند، و هنر منبت‌کاری، با تمرکز بیشتر بر دکوراسیون داخلی منازل، دوباره شکوه خود را باز یافته است.
اگر طرفدار هنرهای دستی باشید مطلب هنر سفالگری را نیز از دست ندهید.
نظرات کاربران