یکی از زیباترین هنرهای اصیل و بسیار قدیمی در ایران، هنر تراش و حکاکی روی سنگ است. این هنر زیبا، علاوه بر روی سنگ، بر روی سطوح دیگری همچون فلز، چوب، کاشی و سایر موارد نیز انجام می‌شود. از ابزارهایی که برای حکاکی استفاده می‌شود، با کمک آنها نقوش و خطوطی بر روی سطوح ایجاد می‌شود که باعث برجسته‌سازی یا فرورفتگی آن سطح می‌شوند. این ابزارها ممکن است شامل انواع مغار یا چاقو باشند.
احتمالاً شما محصولات سنگی زیبایی را دیده‌اید که به زیبایی حکاکی شده‌اند. این محصولات معمولاً به زیبایی تزئین شده و به عنوان تزئینات یا هدایا برای علاقه‌مندان به هنر، عرضه می‌شوند. این هنر زیبا دارای کاربردهای متعددی است. گاهی اوقات، نقوش و خطوط حاصل از حکاکی بر روی سنگ، تنها برای زیبایی و تزئین محصول مورد نظر ایجاد می‌شوند. همچنین، این حکاکی‌ها بر روی انواع کتیبه‌های تاریخی نیز دیده می‌شوند که از زمان‌های گذشته به جا مانده‌اند. علاوه بر این موارد، هنر حکاکی بر روی ظروف، زیورآلات و سایر وسایلی که جنبه کاربردی دارند نیز پرکاربرد است.
همانگونه که می‌دانید، هنر نگارش تاریخی است که دارای گذشته‌ی بسیار قدیمی است و امروزه همچنان می‌توانیم آثار باستانی زیادی را به زبان‌های قدیمی مشاهده کنیم. این آثار می‌توانند شاهدی بر زندگی و داستان‌های انسان‌هایی باشند که در دوران‌های دور از گذشته بر زمین زندگی می‌کردند. پیش از اختراع خط و واقعیت زندگی در غارها، انسان‌ها برای برقراری ارتباط با یکدیگر و انتقال پیام‌ها، اشکالی را بر روی سنگ‌ها ترسیم می‌کردند و به واقعیت اشکال مورد نظر را بر روی سنگ‌ها حک می‌کردند.
حکاکی روی سنگ چیست؟
حکاکی بر روی سنگ‌های قیمتی از دیرباز تاکنون هنری محبوب و البته لوکس بوده است. این هنر از طریق مجسمه‌ها، سنگ‌نوشته‌ها و عمارت‌های سنگی منقش در سرتاسر جهان به تأثیر خود بر ساختمان‌ها و آثار هنری می‌آید. روش‌های مختلفی برای انجام این هنر وجود دارد؛ گاهی این کار به صورت کنده در داخل سنگ انجام می‌شود و گاهی به صورت برجسته و بیرون‌گوهر.
در گذشته، از این هنر برای ساخت مهر و موم، طلسم‌ها، سر سکه و کتیبه‌ها استفاده می‌شد. حکاکی در مهر و موم به دلیل ظرافت و طراحی خاص برای هر فرد، روش مناسبی برای جلوگیری از تقلب در امضا و مهر بود.
در گذشته به دلیل محدودیت‌های فنی، این هنر فقط روی سنگ‌های نرم مانند صدف، مرجان، عاج، لاجورد و فیروزه انجام می‌شد. با پیشرفت فناوری و استفاده از مته و دستگاه‌های لیزری، امکان حکاکی روی سنگ‌های سخت مانند یاقوت، یاقوت کبود و کوارتز به همراه تنوع بیشتر در طرح‌ها فراهم شد.
انواع کنده‌کاری
حکاکی دارای دو نوع عمده است که در اینجا به توضیح هر یک از آنها می‌پردازیم.
1. کنده‌کاری داخلی
این روش حکاکی به‌وسیله دست یا دستگاه لیرزی، درون سنگ به شکل کنده‌کاری طرح یا نوشته انجام می‌پذیرد، جایی که طرح با تأثیر فرورفتگی نمایش داده می‌شود. به عنوان مثال، در گذشته برای ایجاد مهرهای شخصی که بر روی سنگ انگشتر قرار می‌گرفتند، از این روش استفاده می‌شد. علاوه بر این، حکاکی بر روی سنگ و کتیبه‌ها نیز با استفاده از قلم‌های دستی انجام می‌شد که دقت بسیار کمی داشتند.
برای صیقل دادن به نتیجه کار در حکاکی داخلی از سنگ‌هایی با نام پودر ساینده استفاده می‌شود. سنگ‌های معمول برای کنده‌کاری شامل انیکس، عقیق، کارنلین، امیتیست، کهربا و غیره می‌شوند. علاوه بر این، امروزه حکاکی بر روی شیشه و پلاستیک نیز رایج شده است.
2. جکاکی نقش برجسته
حکاکی برجسته به وسیله برداشتن لایه‌ای از روی سنگ و پاکسازی اطراف آن انجام می‌شود. این روش باعث می‌شود که طرح به صورت برجسته و بیرون گوهر ظاهر شود. این نوع حکاکی ابتدا با استفاده از سنگ‌های مختلف مانند ساردونیکس، انیکس، عقیق و گاهی صدف و شیشه در هند مورد استفاده قرار گرفته است.
قدمت تراش و حکاکی بر روی سنگ
از زمان انسان‌های اولیه در غارها و ادوار نوسنگی، هنر حکاکی روی سنگ به وجود آمد و تاکنون آثار بسیاری از آن دوران باقی مانده‌اند. برای سرخپوست‌ها، حکاکی و نقاشی بر روی صخره‌ها اهمیت زیادی داشت و در مکان‌هایی که مراسمات و مراسم مذهبی را برگزار می‌کردند، آثار مربوط به این فعالیت‌ها نیز کشف شده است.
هنگامی که هنر حکاکی بر روی سنگ، به مرور زمان بیشتر به کار گرفته شد، از ابزارهای گوناگونی برای این منظور استفاده شد و نتیجه آن این بود که اشکال و طرح‌های حک شده به وضوح بیشتری نسبت به گذشته مشخص شدند. در گذشته، نوشته‌ها و طرح‌هایی بر روی انگشترها و مهرها ایجاد شدند که هم ارزش زینتی داشتند و هم کاربردی بودند، اما با وجود گذشت زمان، معانی آنها هنوز کاملاً شناخته نشده است. قدیمی‌ترین این مهرها به دوران آشوریان و به طور کلی به مناطق بین‌النهرین باز می‌گردد.
هنگامی که هنر حکاکی بر روی سنگ، به مرور زمان بیشتر به کار گرفته شد، از ابزارهای گوناگونی برای این منظور استفاده شد و نتیجه آن این بود که اشکال و طرح‌های حک شده به وضوح بیشتری نسبت به گذشته مشخص شدند. در گذشته، نوشته‌ها و طرح‌هایی بر روی انگشترها و مهرها ایجاد شدند که هم ارزش زینتی داشتند و هم کاربردی بودند، اما با وجود گذشت زمان، معانی آنها هنوز کاملاً شناخته نشده است. قدیمی‌ترین این مهرها به دوران آشوریان و به طور کلی به مناطق بین‌النهرین باز می‌گردد.
یونانی‌ها و رومی‌ها نیز بر روی مهرهایی که از سنگ‌های قیمتی ایجاد شده بودند، نقوشی را حک می‌کردند. در آن زمان، مهرها نماد قدرت حاکمان بودند و برای تایید دستورات آنها به کار می‌رفتند. این نوع مهرها همچنین دارای سابقه‌ای در کشور ایران است که به چندین هزار سال قبل باز می‌گردد. در ایران، قبل از اختراع خط، مهر به عنوان ابزاری برای تثبیت و شناخت اسناد مورد استفاده قرار می‌گرفت و می‌توان گفت که ایرانی‌ها بیشترین سهم را در زمینه شناسایی هویت فردی دارند.
در دوران تیموری و صفوی، مهرهایی از جنس یشم سبز و سفید مورد استفاده قرار می‌گرفتند. بیشتر مهرهای استفاده شده در زمان صفوی، جنبه مذهبی و شیعه را نشان می‌دادند؛ با نام معصومین بر روی آنها حک شده بود و تاکید بر امامت امام علی داشتند. هنوز هم پس از گذشت چندین هزار سال، بسیاری از آثار آن دوران کشف می‌شوند که نشان از زیبایی و ظرافت کار انسان‌های گذشته دارند.
مواد اولیه موردنیاز در حکاکی و تراش روی سنگ کدامند؟
قبل از بررسی انواع سنگ، بهتر است ابزارهای مورد استفاده برای حکاکی و برش سنگ را معرفی کنیم. در گذشته، برای برش سنگ از کلنگ و تیشه استفاده می‌شد، اما در حال حاضر از دستگاه‌ها و ماشین‌های مدرن برای این کار استفاده می‌شود.
سنگ‌هایی که بافت نرمی دارند، مناسب‌ترین نوع برای حکاکی هستند. برای این کار، سنگ مرمر انتخاب اصلی است، زیرا بسیار مناسب برای حکاکی است. علاوه بر آن، سنگ‌های دیگری مانند لاپیس یا لازور که اغلب در اطراف شهر مشهد استخراج می‌شوند، نیز استفاده می‌شوند.
بعد از انتخاب سنگ، هنرمند و حکاک با استفاده از قلم، سمباده و ابزارهای دیگر، به صورت دستی و با استفاده از مهارت و ابتکار خود، طرح مورد نظر را بر روی سنگ حک می‌کند. این نوع سنگ‌ها در ساخت انواع ظروف، تزئینات، وسایل زینتی و انواع قاب برای وسایل دیگر استفاده می‌شوند و به محصولات زیبا و جذابیت می‌بخشند.
طراحی با قلم
حکاکی با استفاده از قلم، یکی از قدیمی‌ترین و پرکاربردترین روش‌های حکاکی است. این روش نسبت به روش‌های دیگر، کمتر از دقت برخوردار است. به دلیل دست ساز بودن ساخته‌های این نوع حکاکی، آنها جزو انواع گران‌قیمت حکاکی‌ها محسوب می‌شوند.
مراحل حکاکی با چکش و قلم
بعد از انتخاب سنگ و طرح مورد نظر، حکاکان آن را به دو روش مختلف، سنتی یا با استفاده از کربن، بر روی سنگ قیمتی می‌کشند. قبل از آغاز کار بر روی طرح اصلی، حکاک اطراف سنگ را با استفاده از قلم و چکش حکاکی می‌زند. سپس با قلمی به سایز و اندازه‌ی متفاوت، کار را شروع می‌کند. در مرحله‌ی نهایی، از سمباده یا پودر ساینده برای پرداخت کار استفاده می‌شود تا قسمت‌های اضافی روی سنگ صیقل بخورد.
مراحل حکاکی با اسید
از اسید فلوریدریک نیز می‌توان برای ایجاد طرح‌های متنوع بر روی سنگ‌های طبیعی استفاده کرد.
در ابتدا، طرح مورد نظر با استفاده از موم بر روی سنگ کشیده می‌شود. سپس، قلم نی با اسید آغشته می‌شود و طرح یا نوشته را بر روی سنگ می‌کشند. در نهایت، آب بر روی محصول ریخته می‌شود و پس از دو دقیقه، سنگ شسته و تمیز می‌شود.
حکاکی با لیزر
اکنون، با پیشرفت علم و فناوری و استفاده از دستگاه‌های لیزر حکاکی، فرآیند حکاکی به شدت ساده و سریع‌تر شده است. این دستگاه‌ها علاوه بر سرعت، به طرح‌هایی با ظرافت بیشتر نیز امکان می‌دهند.
حکاکی با الماس
از ویژگی‌های برجسته الماس، مقاومت، تیزی، و برنده بودن آن است. با استفاده از این گوهر، می‌توان بر روی سنگ‌های قیمتی و فلزات حکاکی انجام داد. این کار، علاوه بر افزایش ظرافت محصول، منجر به ارتقای قیمت آن نیز می‌شود. با این حال، این روش زمان زیادی برای رسیدن به نتیجه موردنظر خود می‌طلبد.
اجرای حکاکی روی سنگ
قبل از شروع به هرگونه کاری، هنرمند حکاک باید نوع سنگ مورد استفاده خود را با توجه به نوع وسیله و محصولی که می‌خواهد تولید کند، انتخاب کند. در این مرحله، ابتدا طرح مورد نظر بر روی سنگ انداخته می‌شود و سپس با استفاده از قلم‌های حکاکی، طرح مورد نظر را بر روی سنگ حک می‌شود.
استفاده از قلم‌های حکاکی با توجه به تنوع طرح‌ها می‌تواند به صورت باریک یا ضخیم باشد، بنابراین انتخاب قلم مناسب به طرح انتخابی هنرمند بستگی دارد. به همین دلیل، هنرمندان در حال حاضر از قلم‌های دست ساز به منظور راحتی بیشتر در کار استفاده می‌کنند تا طرح با دقت و ظرافت بیشتری ایجاد شود.
بعد از طراحی طرح مورد نظر بر روی سنگ، هنرمند قسمت‌های اضافی را با استفاده از ابزارهایی مانند قلم و چکش برش می‌دهد. سپس با شروع از برجسته‌ترین قسمت در طرح اصلی، هنرمند حکاک طرح انتخابی را بر روی سنگ اجرا می‌کند. برای دستیابی به زیبایی بیشتر، از سمباده برای برطرف کردن تیزی و گوشه‌های اضافی کار استفاده می‌شود و سطح آن را صیقل داده تا به شکلی بیشتر صاف و زیبا درآید. در نهایت، کار به صورت کاملاً زیبا آماده می‌شود.
سخن پایانی
حکاکی بر سنگ در آغاز، به عنوان یک ابزار برای برقراری ارتباط با دیگر انسان‌ها، در جوامع اولیه اختراع شد. این هنر سپس به عنوان یک هنر محبوب در سراسر جهان باستان شناخته شد و در ایران نیز از دوران قاجار به بعد، به محبوبیت خود افزود. در دوران پیش از اسلام، بیشتر طرح‌های حکاکی بر سنگ دارای المان‌های تصویری بودند، اما پس از آن با ظهور اسلام، حکاکی‌های متنی به ویژه خوشنویسی آیات قرآنی و عبارات مذهبی، به عنوان نقش‌های شایع و مورد توجه قرار گرفتند. امروزه، آثار این هنر را می‌توان در تولیدات گالری‌ها و مجموعه‌های هنری مانند گالری آرته لایف استایل مشاهده نمود.
کشور عزیزمان ایران مهد هنرهای اصیل و قدیمی است که باید به حفظ و استمرار آنها اهتمام ورزیم. اگر اهل هنر هستید حتما هنر مینا‌‌کاری برایتان جذاب خواهد بود.
نظرات کاربران