معنی کلمه “مینا” واژه‌ای است که به معنی “آبگینه” یا “پیاله” است. “میناکاری” هم به هنر کشیدن نقوش و تصاویر با استفاده از لعاب آبی رنگ بر روی ظروف اشاره دارد. این هنر ایرانی را می‌توان در مکان‌های مذهبی و قدیمی، مانند در و پنجره‌ها نیز مشاهده کرد.
اصفهان، به عنوان یکی از مراکز مهم هنر میناکاری، دارای تعداد زیادی کارگاه میناکاری است. میناکاری به عنوان هنر هماهنگی بین رنگ و آتش شناخته می‌شود که این دو عنصر اساسی، اساس کار در زمینه‌ی ظروف و وسایل تزئینی میناکاری را تشکیل می‌دهند. هنرمندان با استفاده از ابزارهایی مانند انواع قلم، چکش، ورقه‌های فلزی و غیره، طرح‌های خلاقانه و منحصر به فردی را بر روی سطوح ظروف ایجاد می‌کنند، که این ذوق و سلیقه شخصی آنها را در آثارشان به وضوح نمایان می‌سازد.
میناکاری چیست؟
میناکاری یک هنر است که بر روی فلزاتی مانند طلا، نقره و مس انجام می‌شود و از حرارت بالایی بهره می‌برد. در گذشته، این هنر بیشتر بر روی طلا و نقره انجام می‌شد و به همین دلیل ارزش مالی بسیاری داشت. امروزه، میناکاری بر روی ظروف مسی نیز انجام می‌شود که قیمت کمتری دارند. با این حال، هنوز هم در جنوب ایران، به‌ویژه در اهواز، میناکاری بر روی طلا انجام می‌شود و افرادی مانند صائبین این هنر را ادامه می‌دهند.
در میان میناکاران، بسیاری از آنها این شغل را به عنوان یک میراث اجدادی انجام می‌دهند. ارزش هنر میناکاری در همه این موارد یکسان است، زیرا هنرمند بسیاری از وقت خود را صرف طراحی جزئیات می‌کند. الگوهای میناکاری معمولاً در زمینه‌های مختلفی مانند گل‌ها، طرح‌های اسلیمی، حیوانات و گاهی انسان‌ها انجام می‌شود، که برخی از آنها در هنرهای دیگر نیز دیده می‌شود.
در بیشتر نمونه‌ها، زمینه میناکاری به رنگ آبی است و سپس الگوهای سفید روی آن ایجاد می‌شود، اما برخی از نمونه‌ها زمینه‌های قرمز یا سبز دارند. متأسفانه، این هنر از دوران قاجار به دلیل آشفتگی‌های سیاسی، به فراموشی رفت، تا اینکه در دوره پهلوی، فردی به نام «شکرالله صنیع‌زاده» این هنر را به احیا کشید و نسلی جدید را تربیت کرد.
این نسل، که شاگردان آنها، چه زن و چه مرد، سال‌هاست در شهر اصفهان فعالیت می‌کنند، اکنون به عنوان برجسته‌ترین میناکاران شناخته می‌شوند. اکثریت مغازه‌های شهر اصفهان با انواع ظروف و زیورآلات میناکاری تزیین شده‌اند، و اینها تنها نمونه‌های میناکاری شده نیستند. در مکان‌های تاریخی و مقدس نیز، بسیاری از پنجره‌ها و درها با این هنر زیبا آراسته شده‌اند.
علاوه بر اصفهان، شهر شیراز نیز یکی از شهرهایی است که هنر میناکاری در آن رواج دارد.
سابقه تاریخی میناکاری
بشقاب و قدح‌های آبی رنگ پرنقش و نگار، اولین تصویری است که پس از شنیدن نام میناکاری به ذهن بسیاری می‌آید. این ظروف، از گذشته تاکنون، بخشی از زینت‌دهی خانه‌های بسیاری از ایرانیان بوده‌اند و بیش از پنج هزار سال است که تولید می‌شوند.
از ارزش مادی آنها، در گذشته تنها پادشاهان و اشراف این ظروف را داشته‌اند، اما اکنون به عنوان یکی از صنایع دستی ارزشمند ایران شناخته می‌شوند و بازار بسیاری از خریداران را جذب کرده‌اند. اصفهان به عنوان مرکز اصلی این هنر مشهور است و هنرمندان زیادی در کارگاه‌های مختلف این شهر فعالیت دارند.
آثار متعددی از این صنایع دستی در سراسر جهان در بخش‌های مختلف کشف شده‌اند، از جمله شش انگشتر طلا در قبرس و مجسمه زئوس در یونان. با این حال، با وجود این نمونه‌های بین‌المللی، کارشناسان اعلام کرده‌اند که ریشه اصلی این هنر در سرزمین ایران بوده و از آنجا به سایر مناطق جهان منتقل شده است.
آثاری مانند گوشواره‌ها، بازوبندهای طلا و کاسه‌های برنجی که با میناکاری تزئین شده‌اند، نمونه‌های کشف شده از این هنر در دوران هخامنشی را نمایان می‌کنند. این آثار در موزه‌های معروف جهان به نمایش گذاشته شده‌اند و اصالت آنها تأیید شده است.
روش‌هاي متنوع خلق میناكاری
میناکاری امروزی به دو روش اصلی انجام می‌شود که هر کدام توسط هنرمندان با تکنیک‌ها و استایل‌های خاص خودشان اجرا می‌شوند.
روش اول، مینای خانه‌بندی است که به ویژه در جنوب کشور متداول است. در این روش، میناکار از مفتول‌های بسیار نازک، مانند پرده مس، برای ایجاد طرح‌ها استفاده می‌کند. مفتول‌ها روی بدنه ظرف اصلی چسبانده شده و سپس با پوشاندن لعاب شیشه‌ای و اعمال حرارت، طرح‌ها ثابت می‌شوند.
در مراحل بعدی، رنگهای مورد نظر بر روی کار پاشیده شده و مجدداً در کوره قرار می‌گیرد تا رنگ‌ها متمایل به یکدستی شوند. برخی از میناکاران حتی از روشی به نام “میناکاری سیاه” استفاده می‌کنند که در آن، با استفاده از اسید، مفتول‌هایی که احتمالاً در اثر حرارت سیاه شده‌اند، به حالت اولیه بازمی‌گردانده می‌شوند.
روش دوم، مینای نقاشی، که بیشتر در اصفهان متداول است، دارای فرایندی متفاوت است. در این روش، ابتدا مسگران ظروف را ساخته و سپس میناکاران با استفاده از لعاب مینا، آنها را زینت‌دهی می‌کنند. مانند روش قبلی، کارها در کوره حرارتی قرار می‌گیرند تا رنگ‌ها و طرح‌ها ثابت شوند. در این روش، پس از ثابت شدن رنگ‌ها، نقاشی‌هایی روی لعاب شفاف اعمال می‌شود که ممکن است در چند مرحله دیگر نیز به کوره برود تا نقاشی‌ها کاملاً ثابت شوند.
آثار تولیدی از هر دو روش، ارزشمند و زیبا هستند. همچنین، در کنار این دو روش اصلی، روش‌های دیگری نیز وجود دارند مانند مینای برجسته، مینای مرصع، مینای روحی، مینای پنجره‌ای و مینای شکری که هر یک از آنها نیز دارای تکنیک‌ها و خصوصیات خاص خودشان هستند.
مراحل ساخت ظروف مینا
در هنر میناکاری، از ورقه‌های طلا، نقره و مس استفاده می‌شود. ورقه‌های طلا به دلیل قابلیت چکش خواری بیشتر و اکسید نشدن در دمای ذوب مینا، از سایر فلزات بهتر هستند. با افزایش قیمت طلا و نقره، امروزه بیشتر از ورقه‌های مس برای این هنر استفاده می‌شود.
یکی از مزایای ورقه‌های مس این است که قابلیت جذب لعاب بیشتری را نسبت به سایر فلزات دارند. مسی که در این هنر استفاده می‌شود، باید حداقل 99 درصد خالص و ضخیم باشد. استفاده از ورقه‌های مس ناکیفیت ممکن است باعث ظاهر شدن ناخالصی‌ها در سطح کار شود، زمانی که دمای آنها افزایش یابد.
وسایل ضروری برای میناکاری شامل
1. ورق‌های مس، طلا یا نقره
2. کاغذ کپی
3. چکش برای ایجاد برآمدگی و فروپاشی در فلز
4. سندان
5. گیره
6. اره کمانی و اره فلزبرای برش دقیق و شکل‌دهی فلز
7. قیچی فلزبرای برش و شکل‌دهی دقیق‌تر
8. قلم
9. انواع رنگ (گیاهی، معدنی یا فلزی) برای تزئین و تلویزیون
10. کوره برای پخت و فرم‌دهی مینا
تهیه زیرساخت
اولین مرحله در ساخت محصولات مینا، تهیه زیرساخت آنهاست. زیرساخت معمولاً به دو روش خم‌کاری و چکش‌کاری تهیه می‌شود. در روش خم‌کاری، با استفاده از ماشین خم‌کاری، اشیاء یکپارچه مانند بشقاب‌های میناکاری تولید می‌شوند. اگر شیء مورد نظر از قطعات مختلف تشکیل شده باشد، مانند شکلات‌خوری یا میوه‌خوری، این قطعات با هم لحیم می‌شوند و سپس با استفاده از پودر تنکار یا بوراکس، درزها را مهر و پوشانده می‌شود.
در روش چکش‌کاری، ابتدا یک صفحه مدور از ورق فلزی برداشته می‌شود. سپس نوک پرگار در مرکز دایره‌ای که بر روی این صفحه متراکم شده است، قرار داده می‌شود و با رسم یک دایره کوچکتر، محل قعر شیء مورد نظر مشخص می‌شود. سپس با زدن چکش و اعمال ضربات متوالی، دیواره‌های ظرف تدریجاً شکل می‌گیرند.
این فرآیند تا زمانی که شکل نهایی شیء حاصل شود، ادامه می‌یابد. سپس پس از آماده‌سازی زیرساخت، سطح آن با استفاده از چرخ‌کاری صیقل داده می‌شود. چرخ‌کاری برای صاف کردن و حذف زوایدی که در نتیجه چکش‌کاری و لحیم‌کاری ایجاد شده‌اند، انجام می‌شود. برای صاف کردن لبه‌های ظروف، پایه‌های گلدان و شمع‌دان‌ها، از سوهان‌کاری استفاده می‌شود. در نهایت، با استفاده از سنباده، رسوبات و تراشه‌های باقی‌مانده را از بین می‌برند.
سطح فلز برای اعمال لعاب کاملاً باید تمیز باشد، هر گونه آلودگی در سطح لعاب ممکن است باعث بروز بریدگی شود.
لعاب کاری
لعاب کاری را می‌توان به دو روش انجام داد. در روش اسپری، لعاب با استفاده از پیستول روی سطح مورد نظر پاشیده می‌شود. این فرآیند معمولاً در اتاقک‌های اسپری انجام می‌شود که باید دارای سیستم تهویه مناسب باشند. اما در این روش، مقداری از لعاب ممکن است هدر برود.
در روش دستی یا غرقاب، لعاب به صورت دستی روی قطعه کاری ریخته می‌شود تا کل سطح آن پوشیده شود. این روش به لحاظ اقتصادی و بهداشتی مناسب‌تر است زیرا هیچ مقداری از لعاب هدر نمی‌رود.
پخت لعاب
پس از انجام مراحل خشک شدن و پاکسازی آلودگی‌ها از روی لعاب، فرآیند پخت آغاز می‌شود. دمای کوره حدود ۷۰۰ درجه سانتیگراد است و زمان پخت انجام می‌پذیرد که معمولاً ۲ تا ۳ دقیقه زمان می‌برد.
بعد از اتمام پخت، شیء مورد نظر دوباره با یک لعاب با کیفیت پوشیده می‌شود و دوباره در کوره قرار می‌گیرد. دمای کوره در این مرحله کمتر از پخت اول است. پس از پخت کامل، قطعه مفروغه از کوره خارج شده و به آرامی خنک می‌شود. قطعات فلزی که دو بار لعاب شده و دو بار پخته شده‌اند، برای هر نوع طرح یا نقشی مناسب هستند.
نقاشی
هنرمند میناکار ابتدا الگو یا طرح مورد نظر خود را روی کاغذ ترسیم می‌کند و سپس آن را با استفاده از فنون مناسب بر روی سطح لعاب انتقال می‌دهد.
فرآیند نقاشی با قلم‌گیری آغاز می‌شود. در این فرآیند، استاد میناکار ابتدا خطوط اصلی طرح را با استفاده از قلم‌های مخصوصی که از قلم مینا نامیده می‌شوند، روی سطح لعاب ترسیم می‌کند. سپس با استفاده از رنگهای مختلف، قسمت‌های مختلف طرح را رنگ می‌کند.
در مرحله بعدی، آثار نقاشی با لعاب پوشیده شده و آماده برای پخت در کوره می‌شود. لعاب برای سومین بار در کوره قرار می‌گیرد، و در این مرحله، حرارت کمی کمتر از دو مرحله قبلی و در حدود 400 درجه سانتیگراد است. این حرارت کافی است تا لعاب بپوشد و نقاشی به ثبات خود برسد.
حواستان به مقدار رنگ مورد استفاده باشد، زیرا اگر رنگ بیش از حد باشد، ممکن است در هنگام پخت، شره شود و به خرابی کار منجر شود.
رنگ در میناکاری
در میناکاری، رنگ سفید به طور مستقیم موجود نیست. هنرمندان برای استفاده از این رنگ، از سفیدی زمینه بهره می‌برند. برای ایجاد رنگ طلایی، آب طلا به کار می‌رود. برای تهیه رنگ زرد، مخلوطی از اکسید کروم، سرب، اکسید قلع و براده آهن استفاده می‌شود.
رنگ سیاه از مخلوط سرب، اکسید آهن، اکسید کبالت و دی اکسید منگنز بوجود می‌آید. برای ایجاد رنگ بنفش، از خرده شیشه، نشادر و محلول طلا استفاده می‌شود. ترکیب براده مس، سنگ چخماق و کرومات سرب نیز رنگ سبز را ایجاد می‌کند. رنگ آبی از ترکیب سنگ چخماق، اکسید کبالت و اکسید روی به دست می‌آید. و در نهایت، رنگ قهوه‌ای با ترکیب اکسید آهن، اکسید کروم سبز و اکسید روی تولید می‌شود.
چگونه آثار میناکاری را نگه داریم
آثار مینا کاری با یک لعاب شفاف پوشیده می‌شوند، بنابراین در صورت شستشو با آب گرم و اسفنج آسیب نمی‌بینند. اما باید از ضربه زدن یا کشیدن اشیاء نوک تیز و برنده بر روی آنها خودداری شود. همچنین، حرارت زیاد ممکن است باعث سوزاندن رنگهای مینا شود، بنابراین باید از آنها در برابر حرارت زیاد محافظت کرد.
بازسازی یا مرمت میناکاری
آثار مینا کاری با یک لعاب شفاف پوشیده می‌شوند، بنابراین در صورت شستشو با آب گرم و اسفنج آسیب نمی‌بینند. اما باید از ضربه زدن یا کشیدن اشیاء نوک تیز و برنده بر روی آنها خودداری شود. همچنین، حرارت زیاد ممکن است باعث سوزاندن رنگهای مینا شود، بنابراین باید از آنها در برابر حرارت زیاد محافظت کرد.
میناکاری چه کاربردی دارد
آثار مینا کاری با یک لعاب شفاف پوشیده می‌شوند، بنابراین در صورت شستشو با آب گرم و اسفنج آسیب نمی‌بینند. اما باید از ضربه زدن یا کشیدن اشیاء نوک تیز و برنده بر روی آنها خودداری شود. همچنین، حرارت زیاد ممکن است باعث سوزاندن رنگهای مینا شود، بنابراین باید از آنها در برابر حرارت زیاد محافظت کرد.
شناسایی آثار میناکاری با کیفیت
اثر میناکاری باید از درخشش، جلا، شفافیت و تلالو برخوردار باشد. بهتر است از خرید آثاری که لبه‌های تیز و زواید اضافی دارند، پرهیز کنید.
به خصوص، از اهمیت استفاده از زیرساختی که از فلز مرغوب و خالص ساخته شده باشد، غافل نباشید. در مورد آثاری که از چندین قسمت تشکیل شده‌اند، باید مراقب باشید که قسمت‌های لحیم شده به وضوح مشخص نباشند. همچنین، ضخامت رنگ بکار رفته در نقاشی و تزیینات باید در سراسر آثار یکنواخت باشد.
سطح لعاب نباید دارای حباب، زبری، برجستگی، ترک و یا رنگ پریدگی باشد. بهتر است آثار میناکاری که به امضای هنرمند مشهوری دارند را انتخاب کنید. همچنین، اگر مس استفاده شده در زیرساخت، وزن کمی نسبت به اندازه ظرف داشته باشد، قیمت آن کاهش می‌یابد. زبری روی سطح کار نشان دهنده این است که لعاب بیش از حد در کوره مانده یا حرارت کوره بالا بوده و سوخته است. همچنین، رنگ‌ها در یک اثر با کیفیت باید به هم تداخل نداشته باشند.
فواید خرید محصولات میناکاری
ما همگی میناکاری را به عنوان یکی از هنرهای اصیل ایرانی شناخته‌ایم؛ صنایع دستی میناکاری به عنوان یکی از پرطرفدارترین صنایع دستی در ایران شناخته می‌شود و خرید محصولات میناکاری به عنوان سوغات یا هدایا، از جمله هدایای یادبود، هدایای سازمانی و… علاوه بر کمک به تقویت چرخه تولید صنایع دستی، تجربه‌ای لذت‌بخش نیز فراهم می‌کند. اما چرا همواره در انتخاب هدایا سازمانی یا تبلیغاتی، به خصوص به خرید محصولات میناکاری اشاره می‌شود؟
بطور کلی، خرید محصولات صنایع دستی از جمله میناکاری، مزایای فراوانی دارد که نه تنها برای سازمان شما، بلکه برای کسب و کار نیز مفید است.
در واقع، خرید محصولات میناکاری باعث می‌شود که این صنعت دستی بتواند رونق بیشتری پیدا کند و هنرمندان این حوزه با مشکلات ناشی از کمبود تقاضا مواجه نشوند؛ بلکه بتوانند این صنعت را به رونق بخشند و اصول ساخت میناکاری را به دیگران آموزش دهند.
از سوی دیگر، استفاده از محصولات صنایع دستی به عنوان هدایای تبلیغاتی یا هدایای مناسبتی و سازمانی، نه تنها اعتبار و پرستیژ کسب و کار شما را افزایش می‌دهد، بلکه به عنوان نمادی از اصالت و فرهنگ برند شما عمل می‌کند، به ویژه اگر شما شرکا یا میهمانان خارجی دارید. به همین دلیل، خرید محصولات میناکاری به شدت توصیه می‌شود.
اساتید مطرح میناکاری
در ایران، اساتید و هنرمندان زیادی به هنر میناکاری اشتغال داشته‌اند. یکی از این اساتید، میرزا شکرالله صنیع زاده بود که از بزرگ‌ترین میناکاران و نوهٔ نقاش مشهور معاصر، عبدالحسین صنیع همایون بود. نگارستان صنیع زاده در اصفهان، به‌عنوان مرکزی برای هنرمندان و هنر شناسان، فروشگاه و نمایشگاه دایمی خود را داراست. این هنرمند بزرگ، اثار ارزشمند و بی‌نظیری را خلق کرده که برخی از آنها عبارتند از:
- جعبهٔ قرآن که در موزهٔ آستان قدس رضوی به نمایش گذاشته شده است
- تصویری منحصر به فرد از کودکی حضرت عیسی در آغوش حضرت مریم، که به‌عنوان یکی از شاهکارهای میناکاری جهان شناخته می‌شود
- تصویر حضرت علی (علیه‌السلام)
- آثار ارزشمندی همچون درب‌ها، پنجره‌ها، ضریح و کتیبه‌های حرم امامان شیعه در شهرهای مختلف
- تابلوی مطلای میناکاری شده که در موزهٔ جواهرات بانک مرکزی به نمایش گذاشته شده است
- دو عدد آینهٔ میناکاری تذهیب شده که در موزهٔ نیاوران به نمایش گذاشته شده‌اند
غیر از او، استاد غلامعلی فیض‌اللهی نیز به عنوان یکی دیگر از معروف‌ترین میناکاران شناخته می‌شود و آثار بسیاری از او در نمایشگاه‌های مختلف به نمایش گذاشته شده است. ایشان این هنر را از پدرشان و سپس از مرحوم صنیع زاده آموخته‌اند.
همچنین، استاد ابراهیم زرقونی نخستین کسی بود که هنر میناکاری را به بدنهٔ گلدان‌ها اضافه کرد. یکی از آثار برجسته‌اش، تابلوی بزرگ مینای “چالدران” است که ابعاد آن بیشتر از یک متر است و دیدار شاه اسماعیل صفوی با سلطان سلیم عثمانی را به تصویر می‌کشد.
از دیگر اساتید معروف این هنر می‌توان به حسین هنردولت، مهدی غفاریان، برادران نعمت‌اللهی، و محمد علی فرشیدفر اشاره کرد. همچنین، از اساتید زن معاصر میناکاری، خانم مینا جوهری نام برد که آثار تلفیقی و ارزشمندی را خلق کرده است.
از اینکه در این مقاله ما را همراهی کردید بسیار خرسندیم و امیدواریم از آشنایی با هنر معرق کاری نیز بهره ببرید.
نظرات کاربران