این مقاله به روش‌ها و ابزارهای اعمال فیلترینگ در پلتفرم‌ها، شبکه‌های اجتماعی و وب‌سایت‌ها، به‌ویژه در ایران، می‌پردازد. بیشتر کاربران از محدودیت‌های این فیلترینگ در جریان بوده و تاثیرات آن را به‌طور مستقیم تجربه کرده‌اند. این محدودیت‌ها به طور نسبی در سال‌های گذشته بوده‌اند، اما در سال‌های اخیر افزایش یافته و به نقطه‌ای رسیده‌اند که بیش از ۵۵ درصد کاربران تحت تاثیر آنها قرار گرفته‌اند، که تنها چهار درصد کمتر از میزان مشابه در چین است، که به‌طور جهانی به عنوان یکی از کشورهای با بیشترین فیلترینگ اینترنت شناخته می‌شود.
فیلترینگ، به‌عنوان یکی از روش‌های محدودیتی که در کنار اختلالات داخلی و تحریم‌های خارجی، به استفاده از اینترنت در ایران سختی می‌بخشد، در گزارش اخیر انجمن تجارت الکترونیک به‌شکل گسترده‌ای بررسی شده و به صورت مفصل روش‌ها و راهکارهای مختلف فیلترینگ را بررسی می‌نماید. این بخش از گزارش به دلیل ارائه اطلاعات جامع درباره روش‌های فیلترینگ، اهمیت ویژه‌ای دارد.
اعمال فیلترینگ در سطح IP
یکی از روش‌هایی که برای فیلتر کردن پلتفرم‌ها استفاده می‌شود، حتی با سیاست‌های اعمال محدودیت برای اینترنت در کشور هم تطابق ندارد. به‌عنوان مثال، فیلتر کردن IP و نه دامنه وب‌سایت‌ها باعث می‌شود حتی وب‌سایت‌هایی که محتوای آموزنده دارند و نیازی به فیلتر کردنشان نیست، خواسته یا ناخواسته مسدود و از دسترس خارج شوند. این امر باعث می‌شود که تمام دامنه‌های ایجادشده روی آن IP به‌صورت خودکار فیلتر شوند و مادامی که دامنه‌های دیگر از این IP استفاده کنند، قابل دسترس نخواهند بود و حتی استفاده‌کنندگان آتی این IP هم پس از انتقال همچنان در لیست فیلترشده‌ها باقی می‌مانند.
این اقدام نه‌تنها می‌تواند به محدودیت‌های بی‌مورد و بی‌دلیل برای پلتفرم‌های مفیدی که مورد نیاز کاربران هستند، منجر شود، بلکه از طرف دیگر، سلیقه‌ای و نامشخص اعمال می‌شود. کاربران در حدود یک سال اخیر، به مراتب با این مسئله مواجه شده‌اند؛ به‌طوری که دسترسی به بعضی از سایت‌ها، پلتفرم‌ها یا سرویس‌های وقتی در حال استفاده از یک اپراتور هستند مختل شده ولی در همان لحظه با یک اپراتور دیگر به همان پلتفرم یا وبسایت دسترسی داشته‌اند.
گزارش انجمن تجارت الکترونیک به این مسئله اشاره می‌کند و دلیل آن را این‌طور اعلام می‌کند که اپراتورها در فیلتر کردن IPها سیاست‌های یکسانی را رعایت نمی‌کنند؛ به‌طوری که یک اپراتور ممکن است یک IP را مسدود کند اما همان IP در اپراتور دیگری بدون فیلتر و مسدودیت در دسترس باشد. به‌عنوان مثال، در بعضی موارد، یک IP از سوی اپراتور همراه اول فیلتر شده است، اما کاربرانی که از اینترنت ایرانسل استفاده می‌کنند بدون مشکل به آن دسترسی دارند.
وب‌سایت‌هایی که با فیلترینگ از در دسترس کاربران ایرانی خارج شده‌اند
آمارهای انتشار یافته در گزارش انجمن تجارت الکترونیک تهران نشان می‌دهد که تعداد قابل توجهی از وب‌سایت‌ها به‌دلیل اعمال فیلترینگ از دسترس کاربران ایرانی حذف شده‌اند. این آمارها از بررسی ۱۰۰ وبسایت به دست آمده و نشان می‌دهد که ۴۹٫۵ درصد از این سایت‌ها در ۹ ماه ابتدایی سال ۱۴۰۲ با فیلترینگ از دسترس کاربران ایرانی خارج شده‌اند. این موضوع یکی دیگر از نمونه‌های اعمال محدودیت‌ها برای کاربران اینترنت در ایران است که هرچند مانند چند سال گذشته قطعی سراسری چندروزه ندارد، اما با این روش نیز کنار سایر روش‌های محدودیت اینترنتی استفاده می‌شود.
همچنین، شبکه‌های اجتماعی پرکاربرد و مهم نیز با فیلترینگ از دسترس کاربران خارج شده‌اند و بدون استفاده از VPN امکان دسترسی به آنها وجود ندارد. به این ترتیب، ایران در کنار چین و ترکمنستان جزو کشورهایی است که استفاده از شبکه‌های اجتماعی در آنها نیازمند صرف وقت، انرژی، هزینه خرید VPN و مصرف ترافیک اینترنت بیشتری است.
هزینه‌های بالای ناشی از فیلترینگ تنها به کاربران تحمیل نمی‌شود، بلکه اعمال شیوه‌های مختلف فیلترینگ هزینه‌های زیادی برای آن ایجاد می‌کند. این اقدام به کوتاه کردن دست کاربران از پلتفرم‌های فیلترشده منجر و به کاهش مصرف ترافیک اینترنت و ضرر مالی برای اپراتورها می‌شود. این همه هزینه برای یک سازوکار بی‌نتیجه و کند صرف می‌شود.
همچنین، فیلترینگ به شیوه‌هایی که اکنون اعمال می‌شود، قادر به تشخیص محتوای مجرمانه یا خلاف قانون نیست و با اختلال در سامانه‌ها و سایت‌ها، کیفیت عمومی اینترنت را کاهش می‌دهد. این سازوکار بدون نتیجه است، چرا که بسیاری از کاربران با استفاده از VPNها به راحتی از آن عبور می‌کنند.
در این راستا، نحوه عملکرد و فرایند تصمیم‌گیری درباره فیلترینگ توسط دولت، قوه قضاییه، مجلس، شورای عالی امنیت ملی و شورای عالی فضای مجازی شفافیت کافی ندارد و هیچ قانون یا سیاست مشخصی وجود ندارد که توضیح دهد چه پلتفرمی، به چه دلایلی و تا چه مدت باید فیلتر باشد.
کمیته تعیین مصادیق تنها مرجعی است که تمام تصمیم‌گیری‌ها به آن ارجاع داده می‌شود و اخیراً تنها خبری که از فعالیت‌هایش منتشر می‌شود، اخبار مخالفت این کمیته با برداشته شدن فیلترینگ گوگل‌پلی است. حتی وزارت ارتباطات نیز ادعا می‌کند که با این تصمیم موافق است، اما این کمیته آن را برطرف نمی‌کند تا پیامدهای منفی ناشی از فیلتر بودن آن همچنان بر کاربران بالا بیاید.
فیلتر بودن این پلتفرم تا امروز امنیت بسیاری از دستگاه‌ها را به خطر انداخته و علاوه بر خطر فیشینگ برای کاربران، برای دستگاه‌های دیجیتال هم مشکل آپدیت کردن اپلیکیشن‌های اندرویدی را ایجاد کرده است. با عمر ۱۶ ماهه مسدودیت گوگل‌پلی، حالا کاربران برای دانلود بسیاری از اپ‌ها مجبورند به از سایت‌ها یا شبکه‌های اجتماعی استفاده کنند که کنترل امنیتی لازم را ندارند و مشکل‌ساز می‌شوند.
در گزارش انجمن تجارت الکترونیک، ارسال میلیاردها درخواست بدون نتیجه و بی‌جواب از سمت گوگل‌پلی که نتیجه‌ای جز کاهش کیفیت شبکه ندارند هم ذکر شده است. این موضوع باعث می‌شود میزان مصرف باتری گوشی‌های اندرویدی بیشتر شود و اختلالاتی برای گوشی‌ها به وجود بیاید.
محدودیت در دسترسی فقط مختص کاربران داخل ایران هم نیست. در کنار فیلترینگ، گزارش انجمن به برخی مقررات داخلی هم اشاره می‌کند که باعث شده سایت‌های داخلی برای کاربر ایرانی مقیم کشورهای خارجی غیرقابل دسترس باشد. موضوع Iran Access کردن اینترنت باعث شده است از ۱۰۰ سایت برتر دولتی ۵۷ سایت، از جمله سایت مجلس، وزارتخانه‌ها و سازمان‌های بزرگ خارج از دسترس ایرانی‌های خارج از کشور باشد.
مجموع روش‌های مختلف اعمال محدودیت باعث شده است شاخص آزادی‌های دسترسی به اینترنت در ایران تقریباً هم‌تراز با وضعیت کشورهایی مانند چین و میانمار باشد. شاخص‌هایی مانند مدیریت محتوا، موانع دسترسی و نقض حقوق کاربران در ایران به اوج رسیده و بر اساس گزارش انجمن تجارت الکترونیک تهران بین ۷۰ کشور جهان، ایران بدترین کشور در شاخص رعایت حقوق شهروندان محسوب می‌شود و در مؤلفه سانسور محتوا نیز از انتهای لیست در رتبه چهارم قرار گرفته است.
نظرات کاربران