دوران عصر برنز چه دورانی است؟
دوران عصر برنز یا عصر مفرغ، پس از دورهٔ عصر مس در تاریخ بشریت رخ داد. در این دوره، مصنوعات فلزی بیشتر از آلیاژهای مس و قلع تشکیل شده بودند. پژوهش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهند که ساکنان ایران از پنج هزار سال قبل از میلاد مسیح، مفرغ را به عنوان یک آلیاژ معرفی کرده بودند و از آن برای ساخت مصنوعات فلزی استفاده می‌کردند. مصنوعات مفرغی که در مناطق دیگر جهان کشف شده‌اند نیز، بازه زمانی قدیمی‌تر از این تاریخ را نشان می‌دهند.
عصر برنز یا عصر مفرغ، بخشی از تاریخ پیشرفت انسانی را نمایان می‌سازد که در آن، فعالیت‌های فلزکاری به اوج خود رسید و انسان‌ها از روش‌هایی برای استخراج مس و قلع و ترکیب آنها به‌منظور تولید آلیاژ برنز و تشکیل قوالب استفاده نمودند. این دوره، جزء تقسیم‌بندی سه‌گانهٔ تاریخی که در سال ۱۸۳۶ توسط کریستین یورگنسن تومسن ارائه شد، قرار می‌گیرد. در این تقسیم‌بندی، دوره نوسنگی به پیش از عصر برنز تعلق دارد و دورهٔ آهن پس از آن آغاز می‌شود. با این حال، در بسیاری از مناطق آفریقایی که در زیر صحرا قرار دارند، دورهٔ آهن بلافاصله پس از دورهٔ نوسنگی آغاز می‌شود، بدون وجود دورهٔ عصر برنز در این تقسیم‌بندی.
فرهنگ‌های باستانی در دوران عصر برنز
عصر برنز، یکی از ایستگاه‌های مهم در مسیر تاریخ تکامل بشریت، به تولید و استفاده از فلز برنز از آلیاژهای مس و قلع یا آرسنیک و دیگر فلزات مرتبط می‌شود. در این دوران، مصنوعات برنزی به دلیل سختی و مقاومت بیشتر خود، مزایایی مهم برای تمدن‌های عصر برنز ایجاد می‌کرد. تولید برنز از طریق ذوب مس و آلیاژ‌سازی آن با قلع، آرسنیک و سایر فلزات، توانست منابع منطقه‌ای را به ارزشمندترین تولیدات منطقه تبدیل کند.
در این دوره، کوره‌های سفالگری با توانایی دستیابی به دمای بالای ۹۰۰ درجه سانتیگراد (۱۶۵۰ درجه فارنهایت) تاسیس شدند. تاریخچه این کوره‌ها به حدود ۶۰۰۰ سال قبل از میلاد برمی‌گردد. هرچند آهن در طبیعت به مقدار زیادی یافت می‌شود، اما به دلیل دمای بالای ذوب آن (۱۵۳۸ درجه سلسیوس)، تا پایان هزاره دوم قبل از میلاد به عنوان یک فلز قابل بهره‌برداری برای اکثر جوامع نبود.
فرهنگ‌ها و تمدن‌های عصر برنز، در زمینه نوشتار نیز تفاوت‌هایی داشتند. بر اساس شواهد باستان‌شناسی، فرهنگ‌های میان‌رودان (خط میخی) و مصر (هیروگلیف) به عنوان اولین سیستم‌های نوشتاری عملی توسعه یافته بودند. عصر برنز در سراسر جهان به‌طور کلی از دوره نوسنگی پیروی می‌کند و دوره کالکولیتیک بعنوان یک دوره گذار مهم در این تاریخ‌نگاری عمل می‌کند.
منشأ عصر برنز
ریشه‌های ابتدایی تمدن‌های باستانی در عصر برنز همچنان مورد بحث قرار دارد. اگرچه اصلی‌ترین مناطق تولید برنز قلعی مستقل از یکدیگر بوده‌اند. در کشف‌های باستان‌شناسی، بافتی از هزاره چهارم پیش از میلاد در ایران و عراق کنونی به عنوان یکی از قدیمی‌ترین مناطق کشف برنز ثبت شده است. همچنین شواهد نشان می‌دهد که در هزاره پنجم پیش از میلاد، استفاده از برنز در تایلند نیز شناخته شده بوده است.
همچنین، در مناطق آناتولی و قفقاز در هزاره سوم پیش از میلاد، برنز آرسنیکی تولید می‌شد. برخی پژوهشگران تصور دارند که برنز‌های تولید شده در مناطق شمال قفقاز و مرتبط با فرهنگ مایکوپ، ممکن است از نیمه اول هزاره چهارم پیش از میلاد باشند، و این برنز‌ها را به عنوان قدیمی‌ترین برنز‌های ساخته شده در جهان تلقی می‌کنند. با این حال، پژوهشگران دیگر برنز‌های تولید شده را در نیمه دوم هزاره سوم پیش از میلاد قرار می‌دهند.
عصر برنز در منطقهٔ خاورنزدیک باستان
عصر برنز در خاور نزدیک به سه قسمت می باشد:
عصر برنز آغازین(EBA)، ۳۵۰۰-۲۰۰۰ (پیش از میلاد)
عصر برنز میانی(MBA)، ۲۰۰۰-۱۶۰۰ (پیش از میلاد)
عصر برنز پایانی(LBA)، ۱۶۰۰-۱۲۰۰ (پیش از میلاد)
جامی با نوشته‌های ایلامی در هزاره سوم پیش از میلاد در شهر مرودشت، واقع در منطقه فارس، کشف شد. این دوره تاریخی را می‌توان به دسته‌های EB I، EB II و EB III تقسیم کرد. آغازین‌ترین فناوری متالورژی در منطقهٔ آناتولی در ترکیه کنونی شکل گرفت. این منطقه به دلیل دارا بودن معادن غنی قلع و مس، به عنوان یک منبع مهم برای استخراج مس در آن زمان معرفی می‌شد.
همچنین، معدن مس در مناطقی نظیر قبرس، مصر، بیابان نقب در فلسطین و همچنین نزدیک خلیج فارس در ایران بهره‌برداری می‌شد. در آن دوره، مس با آرسنیک آلاییده می‌شد و این فرآیند تا به امروز در منطقهٔ آناتولی ادامه دارد. مس همچنین به صورت دریایی به مصر باستان و نیز منطقهٔ میان‌رودان منتقل می‌شد.
عصر برنز نخستین نشانه‌های شکل‌گیری شهرنشینی و تنظیم شهرها تا اختراع نوشتن را نمایان می‌سازد (دورهٔ اوروک در هزاره پنجم پیش از میلاد). در عصر برنز میانه، جابه‌جایی مردمان باعث تغییر در نقشه‌برداری خاورنزدیک شد (آموری‌ها، هیتی‌ها، هوری‌ها، هیکسوس‌ها و شاید بنی‌اسرائیل). در دورهٔ پایانی عصر برنز، مشاهده می‌شود که جنگ‌های قدرت بین پادشاهی‌های قدرتمند و مالیات‌گزاران‌شان اتفاق می‌افتاد (مصر باستان، آشور، هیتی‌ها و میتانی). ارتباطات گسترده با تمدن اژه‌ای نیز در این دوره شکل گرفت و مس در مبادله نقش مهمی داشت. این دوره با تحولات بزرگی که تأثیر بسزایی بر مناطق خاورمیانه و شرق مدیترانه گذاشت، به پایان رسید. با پایان دوره عصر برنز، دورهٔ آهن با آغاز در ۱۲۰۰ پیش از میلاد مسیح در آناتولی شروع شد، جایی که پیش‌تر دورهٔ آخرین عصر برنز را پشت سر گذاشته بود. این جابجایی به عصر آهن باعث تحولات عمده‌ای در منطقه خاورمیانه شد.
عصر برنز با ترکیبی از مثال‌های شهرسازی و اختراع نوشتن در دورهٔ اوروک هزاره پنجم پیش از میلاد، منجر به سازمان‌دهی دولت‌ها و جوامع شهری گردید. در دورهٔ عصر برنز میانه، تغییر جغرافیایی نقشهٔ خاورنزدیک از جمله تبادل جمعیت‌ها نظیر آموری‌ها، هیتی‌ها، هوری‌ها، هیکسوس‌ها و شاید بنی‌اسرائیل، شاهد تغییراتی در ساختار اجتماعی و سیاسی این منطقه شد. دورهٔ برنز پایانی، تداعی‌گر جنگ‌های قدرت میان پادشاهی‌های متمایز و سیستم‌های ایفاگر خراج نظیر مصر باستان، آشور، هیتی‌ها و میتانی را داشت.
در این دوره، ارتباطات گسترده با تمدن اژه‌ای پدید آمد و در این فرآیند، مس نقش حیاتی را بازی کرد. با وقوع واژگونی‌های گسترده که تأثیر قابل ملاحظه‌ای بر خاورمیانه و منطقهٔ شرقی مدیترانه گذاشت، دورهٔ برنز به پایان رسید. پایان دورهٔ برنز به دورهٔ عصر آهن پیش از میلاد مسیح در آناتولی راه یافت، که در طی آن تحولات بزرگی در مناطق خاورمیانه رخ داد.
نحوه ساخت مفرغ
مفرغ به عنوان یک آلیاژ، به مخلوطی از چندین فلز مشتمل است. در واقع، آلیاژ به ترکیبی از فلزها اطلاق می‌شود. در ترکیب مفرغ، مس به عنوان فلز اصلی عمل می‌کند. فرآیند ساخت مفرغ عبارت است از ترکیب مس با قلع با نسبت‌های مختلف. به‌طور معمول، این ترکیبات با نسبت‌های شش به یک یا چهار به یک تشکیل می‌شوند.
مفرغ در ایران
در مرودشت، فارس، یک لیوان نقره‌ای باستانی با قدمت ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد کشف شده است. ایران یکی از کشورهایی است که در حوزه ذوب و استخراج مس عمیقاً تخصص داشته و از گذشته‌ای بسیار طولانی در این زمینه بهره‌برداری داشته است. آثار باستانی که از مناطق مختلفی جمله تپه قبرستان در دشت قزوین، روستاهای سنگتراشان و سرخه ده علیا در خرم‌آباد لرستان، تپه علی کش در دهلران، تپه سیلک، تل ابلیس در بخش مرکزی رشته کوه‌های کرمان و کاوش‌های بمپور و شهداد به دست آمده، نمایانگر دانش و تجربه غنی مردم ایران در این زمینه هستند.
در طول زمان، فلزکاران باستانی به دنبال بهره‌گیری از خواص و ترکیبات مختلف فلزات، به ماده‌ای محکم‌تر از آلیاژ مس و قلع دست یافتند که به آن “مفرغ” می‌گفتند. به همین دلیل، تولید مفرغ به عنوان یکی از برجسته‌ترین صنایع ایران در طول تاریخ شناخته می‌شد. عصر مفرغ در ایران به سه دوره فرعی تقسیم می‌شود:
– عصر مفرغ قدیم (۲۰۰۰ – ۳۰۰۰ پیش از میلاد)
– عصر مفرغ میانه (۱۶۰۰ – ۲۰۰۰ پیش از میلاد)
– عصر مفرغ جدید (۱۲۰۰ – ۱۶۰۰ پیش از میلاد)
یکی از نواحی مهم در حوزه تولید مفرغ، لرستان است که با ترکیب دره‌های باریک و تنگ و کوه‌های بلند و زیبای خود، به یک منطقه مهم در زمینه صنعت مفرغ تبدیل شده است. شواهدی نشان می‌دهد که تا هزاره چهارم قبل از میلاد، فلزکاری لرستان و تولید مفرغ در این منطقه رایج بوده است. آثار فلزی ارزشمندی که به لرستان تعلق دارند، در موزه‌ها و نمایشگاه‌های مختلف جهان به نمایش گذاشته می‌شوند.
هنر مفرغ کاری لرستان یک ارزش ویژه دارد؛ زیرا از طریق آن مفاهیم و تجربیات نسل‌های گذشته منتقل شده و صنایع دستی و هنر به نحوی زیبا و جذاب نمایان می‌شوند. این هنر قابلیت انتقال مفاهیم مذهبی و
معادن مس و قلع در دوران باستان ایران
در سرتاسر ایران باستان، مناطق متعددی با ذخایر فراوانی از مس و سنگ قلع وجود داشتند. از کوه‌های سهند در نزدیکی تبریز گرفته تا مناطق حاشیه قره داغ، دامنه‌های جنوبی زاگرس نزدیک استرآباد و شاهرود، منطقه انارک در اصفهان، رباط الک آباد در اطراف مشهد، لرستان و نزدیکی همدان، واحدهای معدنی پرباری را ارائه می‌دادند.
تاریخچه‌ی تجارت فلزات نیز به دوران پیش از میلاد بازمی‌گردد. از اوایل هزاره دوم پیش از میلاد، تجارت فلزات از مناطق آناتولی شرقی به سوی آشور جاری بود. در این زمان، فلزات به عنوان غنائم جنگی نیز توسط حکام آشوری به مناطق دیگر منتقل می‌شدند.
نظرات کاربران