هنر قلمکاری: از اصفهان تا جهان

قلمکاری یا هنر چاپ و نقشه زنی بر روی پارچه، از دیرباز به عنوان یک هنر زیبایی شناخته می‌شود. این هنر اصطلاحاً به انجام کارهای هنری با استفاده از قلم یا ابزارهای مشابه اشاره دارد. در ایران، این هنر از دوره‌های قدیمی شاه عباس شاهنشاه صفوی محبوبیت زیادی داشته و تاکنون نیز ادامه دارد.

در گذشته، انواع مختلفی از قلمکاری بر روی پارچه انجام می‌شد، اما نقش زر و اکلیل به عنوان محبوب‌ترین آنها شناخته می‌شد. اما امروزه، با پیشرفت تکنولوژی، استفاده از رنگ‌های شیمیایی به جای رنگ‌های طبیعی رواج یافته است. این تغییرات فرصتی را برای تولید رنگ‌های محیط‌زیستی و دوستدار طبیعت فراهم کرده است.

شرکت‌هایی همچون شرکت هنر دانش بنیان در اصفهان، به تولید رنگ‌هایی پرداخته‌اند که علاوه بر ارائه کیفیت بالا، بدون آسیب به محیط‌زیست نیز معرفی شده‌اند. استفاده از این رنگ‌ها در زمینه قلمکاری بر روی پارچه‌ها، به جامعه هنری فرصتی جدید و محیطی سالم‌تر برای انجام این هنر می‌دهد.

در این صورت، می‌توان به تولید و ارائه انواع آثار قلمکاری، همانند گذشته و به صورت کاملاً دستی، پرداخت. به جای چاپ، می‌توان به نقاشی بر روی پارچه مشغول شد و اینطور می‌توان هنر زیبای قلمکاری را دوباره زنده کرد و به آن اصالت و زیبایی اولیه را بازگرداند.

در عصر حاضر، بیشتر محصولاتی که به صورت قلمکاری تهیه می‌شوند، از کارگاه‌های موجود در استان اصفهان و به ویژه شهر خورزوق، که در این استان واقع است، تولید می‌شوند.

هنوز هم بعد از گذشت چندین سال، استان اصفهان و به ویژه شهر خورزوق، تقریباً ۷۰ درصد از تولیدات قلمکاری در سراسر ایران را بر عهده دارند. بیشتر کاربردهای پارچه‌های قلمکاری شده می‌تواند شامل انواع محصولات مانند رومیزی، سجاده، سفره، روتختی، بقچه، روسری، شال، شال گردن، کیف و موارد دیگر باشد.

سیر تحول هنر قلمکاری در ایران

تاریخ این هنر زیبا را به صورت دقیق مشخص کردن بسیار دشوار است، اما از آثار گذشته و نوشته‌های مورخان می‌توان به تخمین زدن آغاز آن در دوران غزنویان، حدود قرن چهارم و پنجم، اشاره کرد. اما طبق سندنامه‌ها، این هنر زیبا از قرن یازدهم قمری به اوج خود رسید و در دوران صفوی، هنر قلم‌کاری گسترش یافت.

اوج این هنر را می‌توان از دوران صفوی تا اواسط دوره قاجار تعیین کرد. استان اصفهان، به عنوان پایتخت ایران در دوران صفوی، از مراکز مهم تولید پارچه‌های قلم‌کاری بود. در این شهر تاریخی، می‌توان مثال‌های زیادی از پارچه‌های قلم‌کاری با تغییرات نسبت به گذشته مشاهده کرد.

قرن دهم هجری، زمانی بود که بازار مشهور قیصریه در اصفهان به عنوان مرکزی برای استادان قلم‌کار تبدیل شد. در آن زمان، بسیاری از کارگاه‌های این هنر در این بازار فعالیت می‌کردند و این هنر به شکل دستی بر روی انواع سطوح از جمله چوب، کاشی، قالی، و گچ انجام می‌شد.

هنر قلم‌کاری اصیل و حال حاضر دارای تفاوت‌های بسیاری است. در گذشته، این هنر به صورت دستی اجرا می‌شد که باعث می‌شد آثار آن دارای ظرافت و دقت بیشتری باشند و بنابراین، ارزش بالاتری داشته باشند.

معرفی پارچه‌های مناسب برای قلمکاری

در صنعت قلمکاری، مواد اولیه‌ای که به طور معمول استفاده می‌شوند شامل پنبه، ابریشم، کتان، کرباس، متقال و ململ می‌شوند.

انواع پارچه‌هایی که بر روی آن‌ها هنر قلمکاری انجام می‌شود باید از جنس نخی باشند؛ زیرا در این صورت، پارچه قادر به جذب رنگ می‌شود و فرآیند رنگ‌آمیزی بر روی پارچه‌های نخی بهتر و بدون مشکلاتی که در رنگ‌آمیزی پشمی وجود دارد، انجام می‌شود.

هنرمند آلمانی در سفرنامه خود از خراسان تا بختیاری آورده است که هر سال از شهرهای اصفهان، یزد و کاشان پارچه‌های پنبه‌ای و ابریشمی با طرح‌های مختلف تولید و به کشورهای شرقی و غربی صادر می‌شوند.

اکثر طرح‌ها و نقوشی که بر روی این انواع پارچه‌ها قرار می‌گیرد شامل مناظر تاریخی، مینیاتور، انواع جانوران خانگی و وحشی، گل‌ها، کتیبه‌ها، تصاویر عاشقانه ایرانی و موارد مشابه هستند. به علاوه، برخی از این کتیبه‌ها با تزئیناتی فراوان همراه است.

برخی از اشعار، مانند آثار محتشم کاشانی، به موضوعات تاریخی و وقایع مهمی همچون عاشورا اشاره می‌کنند. این نوع پارچه‌ها نیز غالباً نقوشی از وقایع تاریخی بزرگ را به تصویر می‌کشند. 

مراحل تولید پارچه قلمکار

در اینجا، مراحل انجام پارچه‌های قلمکاری را برایتان بازگو می‌کنم تا با این هنر آشناتان بیشتر شود:

قلمکاران ابتدا به تهیه رنگ‌های مورد نیاز می‌پردازند که معمولاً شامل رنگهایی همچون سیاه، آبی، قرمز، سبز، زرد و گاهی قهوه‌ای است.

سپس، پارچه‌هایی که قرار است بر روی آن‌ها نقش نقاشی شود، به مدت حدود 5 روز در رودخانه یا در جوار آب روان قرار می‌گیرند تا آلودگی‌ها و مواد زائد از آن‌ها دفع شود. بعد از این مرحله، قلمکاران باید قبل از چاپ نقش، به رنگرزی زمینه پارچه بپردازند که معمولاً از پوست انار استفاده می‌شود.

پس از شستشوی دوباره، نوبت به زنجیره عمل زنانه می‌رسد که بر روی پارچه بافته شده است. صنعتگر قالب‌های چوبی را که هر یک دارای رنگ خاصی هستند، بر روی پارچه قرار می‌دهد تا نقش مورد نظر بر روی پارچه اعمال شود. پس از اتمام نقش زنی با استفاده از رنگ‌های مشکی و قرمز، پارچه دوباره به رودخانه منتقل و برای ۲ تا ۳ ساعت در آب شستشو می‌شود تا رنگ‌های اضافی از بین بروند.

بعد از خشک شدن پارچه، نوبت به تثبیت رنگ می‌رسد. ابتدا یک دیگ آب را پر می‌کنند و آن را به جوش می‌آورند. سپس حدود ۱۲ کیلوگرم پوست انار به صورت ساییده شده به آب جوش اضافه می‌شود و مغز روناس نیز برای تثبیت رنگ به آن اضافه می‌شود و مخوط را می‌جوشانند تا رنگ تثبیت شود. پس از خشک شدن پارچه در هوای آزاد، زنگوله زنی یا ریشه‌تابی بر روی پارچه اعمال می‌شود و سپس محصول آماده می‌شود.

برای آشنایی با هنرهای کهن دیگر کشور عزیزمان ایران مطلب آشنایی با هنر معرق کاری را نیز مد نظر داشته باشید.